100.000 jaar geleden had het grondgebied van wat nu Spanje is een heel ander uiterlijk. Grote herbivoren, zoals bizons, oerossen – voorouders van de koe – of wilde paarden graasden vrij in een gebied waar de mens zijn onuitwisbare sporen nog niet had achtergelaten. Nu stelt de rewilding-beweging, een Engelse term die kan worden vertaald als renaturatie of opnieuw wild maken, voor om een deel van dat verleden te herstellen om de utdagingen van het heden het hoofd te bieden. Denk hierbij aan het verlies aan biodiversiteit, grote natuurbranden en de klimaatcrisis.
Rewilding
Het project Rewilding Iberian Highlands werd in oktober in Cuenca gepresenteerd. Dat is een van de Spaanse provincies die het meest door ontvolking is getroffen. Het valt onder Rewilding Europe van een in Nederland gevestigde stichting die in 2011 is opgericht op initiatief van vier organisaties: WWF Nederland, ARK Nature, Wild Wonders of Europe en Conservation Capital.
De term ‘rewilding’ (opnieuw verwilderen) omvat de terugkeer van wilde dieren, het herstel van ecologische processen, het herstel van habitats en het steunen van de lokale economie door op de natuur gebaseerde ondernemingen en natuurtoerisme te stimuleren.
‘Spanje opnieuw inrichten’
“Renaturalisatie moet altijd worden geïnspireerd door het verleden, maar niet om het vandaag letterlijk te kopiëren”, legt Jordi Palau uit. Hij is bosbouwkundig ingenieur en auteur van het boek Rewilding Iberia, waarin hij het “grote potentieel” voor het opnieuw inrichten van Spanje onderzoekt. Deze wetenschappelijke en filosofische beweging, die al vier decennia bestaat, heeft zojuist haar eerste project in ons land gelanceerd. RTVE.es interviewt hem over zijn werk.
Bekijk ook: Nederlandse stichting wil leeg Spanje teruggeven aan de natuur
Het gaat om een van de dunst bevolkte gebieden van het land -en van Europa-: het bergachtige gebied tussen de provincies Guadalajara, Cuenca en Teruel. Het initiatief beslaat 850.000 hectare in het epicentrum van het leeggelopen Spanje. Het is een gebied met diverse habitats en rijk aan biodiversiteit. RTVE.es spreekt met Jordi Palau, schrijver van het boek Rewilding Iberia. Hij is tevens als onderzoeker aan het project Rewilding Iberian Highlands verbonden.
Halfwilde Serranopaarden
De eerste herintroducties van soorten zijn hier in Cuenca al begonnen: een kudde van 13 halfwilde Serranopaarden, een autochtoon ras uit het centrum van het schiereiland dat dreigt te verdwijnen. Het doel is om “ecologische processen te herstellen die in onze samenleving verloren zijn gegaan”. In dit geval gaat het om de “schoonmaak van het bos”, die niet meer wordt uitgevoerd omdat traditionele methoden zoals bosbouw of begrazing verloren zijn gegaan, legt bioloog en projectmanager, Pablo Schapira uit.
‘Het is de natuur die het werk doet’
Renaturatie probeert ecosystemen te herstellen door de introductie van soorten, het verwijderen van menselijke barrières in rivieren of het herstel van uitgedroogde wetlands. Zo poogt men de ecosystemen terug te brengen naar hun meest natuurlijke staat, legt Schapira uit. “Het gaat erom te zien wat de meest natuurlijke staat is die bereikt kan worden”, voegt hij toe.
Zodra de restauratie is uitgevoerd, is het de bedoeling dat het ecosysteem “zichzelf in stand houdt”, benadrukt José María Rey Benayas, professor ecologie aan de Universiteit van Alcalá. “Er moet menselijke tussenkomst zijn om ecologische processen te herstellen, maar zodra die processen in gang worden gezet, is het de natuur die het werk doet”, zegt hij.
Rewilding is veel meer dan niets doen
“Rewilding is niet niets doen”, benadrukt Palau, die verwijst naar passieve processen zoals het verlaten van het platteland. Die veroorzaken juist “de verarming van de systemen en het verlies aan variabiliteit in het territorium”. Renaturatie kan juist bijdragen aan het behoud van de populaite in het leeggelopen Spanje. Het kan toeristen aantrekken die van natuur houden of op zoek zijn naar specifieke fauna. Ook kan het bedrijven aantrekken die natuurlijke producten op de markt brengen.
Ethische gevolgen van rewilding
“Ik denk dat een ontvolkt Spanje kan worden hersteld. Het probleem is hoe we daarmee willen leven. Zijn we bereid om in een kleine stad te wonen met de zekerheid dat er wolven in de buurt zullen zijn?”, vraagt Nuria Valverde, Onderzoeker aan het CSIC Institute of Philosophy in een project dat de ethische gevolgen van rewilding analyseert. Ze wijst erop dat mensen nu vooral het idee hebben dat het wild tegen ons gekeerd is.
Grote herbivoren om het bos schoon te maken en branden te voorkomen
In het gebied van de Serranía Celtibérica waar het project van start gaat, hopen de initiatiefnemers dat de geïntroduceerde wilde herbivoren de overtollige grassen en struikgewas die branden veroorzaken, zullen verwijderen. “Bosbeheer gebeurt op natuurlijke wijze door dieren”, betoogt Schapira.
Het initiatief begon in Mazarete (Guadalajara). Daar verbrandde in 2005 een noodlottige brand 13.000 hectare. 11 brandweerlieden kwamen daarbij om het leven. Sindsdien is het bos “te dicht gegroeid”, merkt Schapira op, waardoor het risico op een nieuwe brand groter wordt.
De dieren creëren meer open stukken bos en houden het gras lager. Zo vermijden ze de belangrijkste oorzaak van grote branden: de overmatige ophoping van brandstof of biomassa.
Herintroductie van de berggeit en soort wilde stier
Naast de paarden die al in het gebied aanwezig zijn -voorlopig op een berg van 1.400 hectare-, wordt in de toekomst nagedacht over de herintroductie van de berggeit, naast het benutten van reeds aanwezige soorten zoals ree of wild zwijn.
Naast dit specifieke project stellen de projectleiders ook de mogelijkheid van herintroductie voor van de stier, een afstammeling van de oeros, die op een boerderij in Teruel wordt gehouden, en de bizon. De herintroductie van de bizon is controversieel, aangezien de exemplaren die nu op boerderijen worden gehouden tot de Europese bizon behoren. Van die soort is geen wetenschappelijk bewijs is dat hij op het Iberisch schiereiland voorkwam.
Toekomstige herintroductie van carnivoren overwogen
Om het aantal herbivoren onder controle te houden, wil het project in de toekomst carnivoren introduceren, zoals de Iberische lynx, bovenaan de voedselketen. De lynx is eeuwen geleden uit het centrum van het schiereiland verdwenen en komt dankzij herintroductie nu wel weer voor op afgelegen plekken in Andalusië en Castilla la Mancha. Rey wijst ook op de beer en de wolf als voorbeelden van carnivoren die deze functie zouden kunnen vervullen. Deze soorten waren “tot een paar eeuwen geleden” wijdverspreid over het hele schiereiland.
Herintroductie zwarte gier
Bij de laatste trede zouden aasvogels zijn, velen van hen werden bedreigd. Het project heeft tot doel de zwarte gier te herintroduceren en de lammergier te herstellen. Exemplaren zouden uit de Pyreneeën worden gehaald.
Op dit moment bevindt het project zich nog in de beginfase – het is gestart in oktober – en is een looptijd van 20 jaar vastgesteld. Het wordt gefinancierd met particuliere fondsen en werkt samen met gemeentehuizen en administraties op verschillende niveaus om land te verkrijgen waar de renaturatie kan worden uitgevoerd. Zo zijn de weilanden waar paarden zijn geherintroduceerd, afgestaan door de Provincie van Guadalajara.
De controverses van rewilding
Herontwikkelingsinitiatieven zijn echter niet zonder controverse. Víctor Resco de Dios, professor bosbouwkunde aan de universiteit van Lleida, waarschuwt dat de intensiteit van de branden toeneemt door “grote, met elkaar verbonden bosmassa’s”, een van de effecten van het niet ingrijpen in de natuur.
Volgens hem is niet niet genoeg om soorten zoals paarden, herten of geiten uit te zetten om de bossen te kappen. De brandstofbelasting die ze elimineren zou erg laag zijn. Bovendien eten deze dieren geen bladafval, wat een van de belangrijkste bronnen van de biomassa is die de bosbranden voeden.
Hij voegt nog een ongewenst effect van “ontmenselijking” toe: het verlies aan biodiversiteit dat optreedt wanneer landelijke gebieden worden verlaten en landschappen worden gehomogeniseerd. “Traditioneel beheer, kleine land- en bosbouwactiviteiten leveren precies omgevingen op met een grotere diversiteit van het landschap.
Een ander onderzoek uit 2016 waarschuwde dat renaturatie “de doos van Pandora van instandhouding” zou kunnen zijn. De introductie van soorten die al eeuwenlang niet in een gebied aanwezig zijn, kan onvoorziene gevolgen hebben voor degenen die zich al in dat gebied bevonden. Onder die gevolgen juist het verlies van lokale biodiversiteit.
Van landbouw tot verwildering
De voorstanders van renaturatie die voor dit rapport zijn geraadpleegd, wijzen er juist op dat juist een zekere mate van interventie schadelijke effecten kan voorkomen. Palau benadrukt dat rewilding ook verenigbaar is met traditionele landbouw en veeteelt en die in feite probeert te herstellen. Deze mozaïeken van landschappen kunnen juist de branden stoppen.
Palau noemt als een voorbeeld van succes in dit verband de ervaring op een Engelse boerderij. De eigenaren hebben tientallen jaren zonder succes geprobeerd zich te wijden aan de landbouw, om er uiteindelijk voor te kiezen om hun 1.200 hectare opnieuw te verwilderen.
“Ze zetten verschillende herbivoren in, zoals herten, koeien of wilde zwijnen”, legt hij uit. Niet alleen “zagen ze een indrukwekkend herstel van de biodiversiteit”, maar ze kwamen uit de rode cijfers van de landbouw en vonden “nieuwe bronnen van inkomsten”. Hieronder de oprichting van een biologisch vleesmerk, milieueducatieve activiteiten en natuurtoerisme.