Filips werd geboren in het koninklijk paleis van Valladolid en was de oudste zoon van Filips III en zijn vrouw, Margaretha van Oostenrijk. In 1615, toen hij 10 jaar oud was, trouwde Filips met de 13-jarige Elisabeth van Frankrijk. Zij kregen zeven kinderen, waarvan slechts één een zoon was, Balthasar Karel. Balthasar Karel stierf op zestienjarige leeftijd in 1646.
Mecenaat van de kunsten
Filips wordt herinnerd vanwege het ‘verbazingwekkende enthousiasme’ waarmee hij kunst verzamelde en vanwege zijn liefde voor het theater. Op het toneel gaf hij de voorkeur aan de Lope de Vega, Pedro Calderón de la Barca en andere vooraanstaande dramaturgen. In een aantal komedies wordt Filips zelfs genoemd als een van de auteurs. Toch suggereren recente onderzoeken dat Filips’ financiële sponsoring van toneelschrijvers minder omvangrijk was dan ooit werd gedacht.
Vanuit het oogpunt van de kunst is Filips beroemd om zijn steun aan de hofschilder Diego Velázquez, die al snel een favoriet werd. Filips behield Velázquez tot de dood van de kunstenaar in 1660. De koning en Velázquez deelden gemeenschappelijke interesses in paarden, honden en kunst, en privé vormden zij in de loop der jaren een ontspannen relatie.
Filips steunde ook een aantal andere vooraanstaande schilders, bij zijn dood had Filips meer dan 4.000 kunstwerken verzameld.
De Dertigjarige Oorlog
De Dertigjarige Oorlog van 1618 tot 1648 werd voornamelijk uitgevochten in het moderne Duitsland en Midden-Europa. Filips regeerde gedurende het grootste deel van die tijd over Spanje. Verwant met de Dertigjarige Oorlog waren de Tachtigjarige Oorlog, de Opvolgingsoorlog van Mantua, de Frans-Spaanse Oorlog en de Portugese Restauratieoorlog.
De jaren 1620 waren goede jaren voor de Spaanse buitenlandse politiek: de oorlog met de Nederlanders verliep voorspoedig, met als hoogtepunt de herovering van Breda in 1624.
Tegen het einde van het decennium stond Filips’ regering echter voor de vraag of zij voorrang moest geven aan de oorlog in Vlaanderen of aan de relaties van Spanje met Frankrijk tijdens de Mantuaanse Successieoorlog (1628-1631). Filips’ adviseurs raadden aan voorrang te geven aan de oorlog in Vlaanderen en maatregelen te nemen om de Spaanse weg naar de Nederlanden veilig te stellen. Dit werkte de Franse koning Lodewijk XIII tegen en bleek een strategische ramp te zijn.
Ondanks nieuwe Spaanse successen in het midden van de jaren 1630 – met name de triomf van Filips’ regering bij het oprichten van een nieuw Spaans leger, dat naar Duitsland trok om de door Zweden geleide protestantse strijdkrachten te verslaan in de Slag bij Nördlingen in 1634 – maakten de toegenomen spanningen met Frankrijk een oorlog tussen de twee katholieke staten steeds onvermijdelijker.
De Spaans-Franse oorlog volgde vanaf 1635. De eerste Spaanse successen bedreigden Parijs, en zelfs na de Spaanse nederlaag bij Rocroi bleef Spanje een sterke tegenstander. Maar vanaf 1640, toen er op Spaans grondgebied geprotesteerd werd tegen de stijgende kosten van het conflict, kreeg Spanje het moeilijk om de oorlog vol te houden.
Het Verdrag van de Pyreneeën in 1659 en het huwelijk van Filips’ dochter Maria Theresia met de jonge koning Lodewijk XIV maakten uiteindelijk een einde aan de oorlog met Frankrijk. De oorlog tegen Portugal ging echter door, omdat Filips tevergeefs probeerde de controle over zijn verloren koninkrijk terug te krijgen.
Filips’ privéleven
In 1649 hertrouwde Filips op 44-jarige leeftijd, na de dood van zowel Elisabeth als zijn enige wettige erfgenaam. Zijn tweede vrouw was de 14-jarige Mariana van Oostenrijk. Mariana baarde hem vijf kinderen, maar slechts twee overleefden de volwassen leeftijd, een dochter Margarita Teresa, geboren in 1651, en de toekomstige Karel II van Spanje in 1661.
Filips was een goede ruiter, een fervent jager en een liefhebber van stierengevechten, allemaal belangrijke elementen van het koninklijke openbare leven in die periode.
Diego Velázquez beschreef Filips’ belangrijkste zwakte als “hij wantrouwt zichzelf en vertrouwt te veel op anderen”. Hij was een vroom man, maar dat weerhield hem er niet van talrijke affaires te hebben. De beroemdste van deze affaires was die met de actrice María Inés Calderón (La Calderona) met wie hij in 1629 een zoon kreeg, Juan José, die werd opgevoed als een koninklijke prins. Vanaf de jaren 1640 zocht Filips raad en advies bij een bekende kloosterabdis, Sor María de Ágreda, en wisselde hij veel brieven met haar uit.
De opvolging
Filips IV stierf in 1665 en sprak de hoop uit dat zijn overlevende zoon, Karel II, die toen pas 4 jaar oud was, meer geluk zou hebben dan hijzelf. In zijn testament liet Filips de politieke macht als regent over aan zijn vrouw Mariana, met de instructie dat zij het advies van een klein junta-comité, dat voor dit doel was opgericht, in acht moest nemen.
Dit comité sloot Juan Jose van Oostenrijk, Filips’ buitenechtelijke zoon, uit, wat resulteerde in een chaotisch machtsspel tussen Mariana en Juan José tot diens dood in 1679.
Karel II, misschien als gevolg van een ernstige inteelt binnen de Habsburgse lijn (zijn ouders waren oom en nicht), leed zijn hele leven aan een slechte gezondheid, bleef zonder kinderen en stierf vijf dagen voor zijn 39ste verjaardag.