Paella komt uit Valencia, marmitako komt uit Baskenland en gazpacho uit Andalusië; niemand die daarover ooit twijfels heeft gehad. Anders is dat voor de tortilla de patatas waarvan zo ongeveer alle Spaanse regio’s verklaren de plaats van herkomst te zijn. Tot dusver valt deze eer nog aan geen van deze regio’s met 100% zekerheid te vergeven.
Wel is zeker dat de Spanjaarden de aardappel vanaf het begin van de 16e eeuw meebrachten naar Europa vanuit Peru. Pas relatief laat werd de aardappel hier ook door mensen geconsumeerd, omdat het gewas aanvankelijk lange tijd alleen gebruikt werd als veevoer. Het was, onder anderen, de in Spanje wonende Ier Henry Doyle die brak met de veevoer-gewoonte en de aardappel ook introduceerde op het menselijke menu. Maar dat zegt uiteraard nog niets over de herkomst van de tortilla de patatas.
Belgisch gerecht?
Culinair journalist Nines Arenillas vond eind vorige eeuw aanwijzingen die terugleiden naar het 16e eeuws Vlaanderen dat toen nog onder gezag stond van het Spaanse Rijk. Hier werd melding gemaakt van een tortilla met ‘tartoufles’, een woord dat inmiddels uit de moderne Franse taal is verdwenen. Destijds betekende ‘tartoufle’ zowel ‘truffel’ als ‘aardappel’, wat ook lijkt op het Duitse woord voor aardappel ‘Kartoffel’. Toch is er geen enkele aanwijzing binnen de Vlaamse gastronomie dat hier het gerecht tortilla de patatas zijn oorsprong zou hebben.
Bijna drie eeuwen later werden in Ierland, Frankrijk en Spanje aardappels gebruikt voor de bereiding van brood. Gekookt en gestampt, vermengd met tarwe- of roggemeel en gist kon met aardappels op een goedkope manier grotere hoeveelheden brood worden bereid. Zo deed het gewas zijn intrede als ingredient voor de menselijke consumptie. Over de plaats van oorsprong van de Spaanse tortilla ontbreekt ook hier de nodige informatie.
Luxe maaltijd voor boeren in Navarra
De Spaanse Real Academia de Gastronomía ziet wel iets in het verhaal van lexicograaf en folklorist José María Iribarren uit Navarra. In de jaren ’50 publiceerde Iribarren een boek waarin hij melding maakte van ‘memoriales de ratonera’. Het ging om anonieme brieven met vragen of klachten die gedeponeerd konden worden in de ‘ratonera’ (muizenval) van het Hof van Pamplona die daar vervolgens werden voorgelezen. Zo kwam in 1817 een brief voorbij waarin een klacht werd geuit over de zware leefomstandigheden van de boeren in Navarra. “Gelukkig zijn zij die brood en een paar eieren hebben, want onze vrouwen kunnen met slechts een paar eieren gemengd met aardappels, brood of iets anders een dikke omelet (tortilla) bereiden”. Dit betreft de eerste schriftelijke vastlegging van het woord ‘tortilla’ verwijzend naar de combinatie van eieren en aardappelen als voedsel voor de armere bevolking. De middenklasse en gevestigde burgerij waagde zich namelijk pas halverwege de 19e eeuw aan de consumptie van aardappelen toen dit ‘voer voor de armen’ voor het eerst als ingrediënt in kookboekrecepten verscheen.
Het is vrij goed mogelijk dat op datzelfde moment niet alleen in Navarra maar ook in andere delen van Spanje al tortillas de patatas werden bereid. Te denken valt aan het noorden van Galicië waar de tortilla ook in oude verhalen verschijnt. De meest betrouwbare informatiebron echter is de anonieme briefschrijver die zijn klacht deponeerde bij het Hof van Pamplona. Of de tortilla de patatas daadwerkelijk zijn oorsprong kent in Navarra of toch ergens anders doet niets af aan het feit dat het gerecht, bereid mét of zonder ui, behoort tot het cultureel en culinair erfgoed van Spanje.
Leestip: Hoort er ui in de echte Spaanse tortilla?