Saskia Plazier
Aanstaande zaterdag is het in Spanje Día de Todos los Santos. In Nederland kennen we deze dag als Allerheiligen. Een dag die gelovige mensen over de hele wereld vieren en die ook in Spanje stevig op de kalender verankerd staat. Geen uitbundige feestjes of Halloweenpraktijken op 1 november, maar wel een officiële vrije dag die in het teken staat van bezinning, familie en traditie.
Op het overwegend katholieke Iberisch Schiereiland blijven religieuze feestdagen een belangrijk onderdeel van de cultuur. De viering van Allerheiligen in Spanje is daarop geen uitzondering. Al krijgt deze dag de laatste jaren steeds meer concurrentie van zijn luidruchtige buurman die een dag eerder wordt gevierd: Halloween. Maar Allerheiligen in Spanje blijft ver weg van bangmakerij en verkleedpartijen. Verwacht in Spanje ook geen kleurrijke skeletten of Coco-muziekjes zoals in Mexico. Wat het dan wél is? Een dag waarop families samenkomen, bloemen naar de begraafplaats brengen en er naar goed Spaans gebruik samen uitgebreid gegeten wordt.
Oorsprong van Allerheiligen in Spanje
Veel katholieke feestdagen hebben hun wortels in voorchristelijke rituelen. Toen het christendom zich verspreidde, was het eenvoudiger om bestaande gebruiken op te nemen in het nieuwe geloof dan ze volledig af te schaffen. Zo kregen oude tradities een nieuwe betekenis binnen de kerk. Dat geldt ook voor de oorsprong van Allerheiligen in Spanje.
De herdenking begon bij de eerste christenen die om hun geloof werden vervolgd en stierven als martelaren. Oorspronkelijk viel die dag op 13 mei. In de 8e eeuw, tijdens het pontificaat van paus Gregorius III, werd de viering verplaatst naar 1 november. In diezelfde periode liet hij in de Sint-Pietersbasiliek in Rome een kapel bouwen ter ere van alle heiligen. De nieuwe datum sloot beter aan bij bestaande gebruiken in Europa. Gregorius breidde bovendien de betekenis van de herdenking uit: het was niet langer alleen ter ere van martelaren, maar van alle heiligen.
Een eeuw later maakte zijn opvolger, paus Gregorius IV, van 1 november een officiële feestdag voor de hele kerk. Zo kwam de viering ook in Spanje op de kalender terecht. De keuze voor deze datum was niet geheel toevallig. Rond die tijd werd in Noordwest-Europa het Keltische nieuwjaarsfeest Samhain gevierd. Men geloofde dat de zielen van overledenen dan terugkeerden naar de aarde. Door de datum te verschuiven, kon de kerk dit ‘heidense gebruik’ vervangen door een christelijke viering met vergelijkbare symboliek. Een slimme zet van Gregorius IV, want de nieuwe datum sloot goed aan bij bestaande tradities.
De Bijbelse betekenis van de feestdag vervaagde in de loop der tijd. De viering groeide uiteindelijk uit tot Día de Todos los Santos, wat letterlijk “de dag van alle heiligen” betekent. Daarbij herdenkt men niet meer één specifieke heilige, maar álle overledenen, of die nu bekend of onbekend waren.
Nationale feestdag op 1 november, maar wat ‘viert’ Spanje eigenlijk?
Allerheiligen vandaag
In heel Spanje viert men Allerheiligen, maar de invulling verschilt per regio. Spanje is een groot en divers land en dat zie je ook terug in de manier waarop men deze dag beleeft. Voor sommigen is het niet meer dan een vrije dag, voor anderen een moment van bezinning. Wat overal hetzelfde blijft: veel families bezoeken de begraafplaats om bloemen te brengen. Rond Allerheiligen zijn er ineens overal bloemen te koop in Spanje en stijgt de verkoop ervan tot recordhoogte, misschien zelfs wel meer dan op Valentijnsdag. Na het bezoek aan het kerkhof zoeken families elkaar vaak nog even op. Families eten samen, halen herinneringen op en sluiten de dag af in huiselijke sfeer.
Allerheiligen door Spanje
Op de Canarische Eilanden komen families samen voor de Fiesta de los Finaos, al vieren sommige Canariërs dit ook al op 31 oktober. Er is vaak een barbecue, met maïskolven en kastanjes op het vuur. Volgens goed gebruik vertelt de oma of de moeder anekdotes over overleden familieleden. Dit alles gaat gepaard met muziek, dans en spelletjes voor de kinderen. Een dag met een meer feestelijk tintje.
In het noorden zijn de Keltische invloeden nog goed terug te vinden: veel vuur en symboliek. In Galicië is dat het sterkst, daar noemt men het feest nog steeds Samaín, afgeleid van het Keltische Samhain, het einde van het oogstseizoen. Overdag maken families de graven schoon en leggen bloemen neer. ’s Avonds keren ze terug met kaarslicht om te bidden voor hun dierbaren. Tijdens Samaín komt iedereen samen voor het magosto, een traditioneel kastanjefeest met vuur, verhalen en gepofte kastanjes.
In het Baskenland viert men op 1 november Gaztañerre Eguna, de Dag van de Kastanje. Mensen verzamelen zich ook hier rond vreugdevuren om te eten, te drinken en te praten. Ooit was het vooral een mannenfeest, maar nu, zoals het hoort, een viering voor iedereen. Ook in Catalonië ontleent het feest zijn naam aan de kastanje: La Castanyada. Een familiedag om samen te komen en wat lekkers te eten.
Allerheiligen in Andalusië
In Andalusië spant de provincie Jaén misschien wel de kroon met bijzondere volksgebruiken. Bewoners van het dorpje Begíjar houden tussen 31 oktober en 2 november een oude traditie in ere. Ze smeren dan gachas, een dikke pap van meel en water, op het slot van de deur van hun huis. Volgens oud volksgeloof houdt dit de boze geesten buiten, die hier gedurende deze nachten zouden rondwaren. In de huizen branden kleine olielampjes, mariposas genoemd, om de zielen van de overledenen de weg te wijzen. In het dorpje Bélmez de la Moraleda wordt de eettafel altijd gedekt met een wit kleed en een afbeelding van de Benditas Ánimas. Dat zijn de gezegende zielen in het vagevuur, voor wie wordt gebeden zodat zij eindelijk rust kunnen vinden. Vaak wordt daarbij ook de ronzenkrans gebeden. En in Noalejo, eveneens in Jaén, trekken mensen van heinde en ver naar het graf van de heilige Santo Custodio om bloemen, kaarsen en gebeden te brengen.
Allerheiligen in gerechten
Spanje zou Spanje niet zijn als er niet ook typische gerechten bij deze feestdag horen. Er is altijd een hoofdrol weggelegd voor goed en vers eten in Spanje.
In Catalonië verschijnen op La Castanyada de panellets op tafel, kleine amandelgebakjes die speciaal voor deze dag zijn gemaakt. Daarbij drinken de Catalanen graag een glas van de zoete dessertwijn moscatell. En ook hier staan er vaak weer geroosterde kastanjes op tafel. In heel Spanje zie je vanaf ergens in oktober in de meeste bakkerijen buñuelos de viento liggen. Deegballetjes die net zo ‘luchtig’ zijn als de wind, al zijn ze nu ook overal met chocola of slagroom te verkrijgen. Volgens oud geloof zouden de balletjes zielen uit het vagevuur bevrijden.
Een andere klassieker zijn de huesos de santo, oftewel ‘beenderen van de heiligen’. Nederlandse marsepeinliefhebbers zullen ze waarderen: het zijn rolletjes van marsepeindeeg met een vulling van eidooiercrème. In Andalusië staat juist wat vaker het gerecht migas op tafel, gemaakt van opgebakken broodkruimels. Ooit was het eenvoudig herdersvoedsel, nu uitgegroeid tot typisch troosteten. Ook is de herfst hét seizoen van pompoen, kweepeer, zoete aardappelen en natuurlijk geroosterde kastanjes.
Allerheiligen of Allerzielen?
Verwar Allerheiligen in Spanje niet met Allerzielen. De dag na Allerheiligen, 2 november, is in Spanje Día de los Difuntos, Allerzielen. Deze dag is geen officiële feestdag. Toch brengen veel mensen dan opnieuw bloemen of eten samen met familie.
Valt 1 november midden in de week? Dan wordt er vaak een puente van gemaakt: het Spaanse gebruik om het weekend te verlengen met een extra vrije dag. Dat biedt Spanjaarden een mooie kans voor een lang weekendje weg. Bezinning en ontspanning in één.