Else Beekman
Een zeldzame vondst door historica Federica Gigante van de Universiteit van Cambridge werpt nieuw licht op de wetenschappelijke dialoog die eeuwenlang heeft plaatsgevonden tussen Arabische, Joodse en christelijke gemeenschappen.
In een museum in Verona, Italië, stuitte Gigante op een middeleeuws astronomisch instrument, een astrolabium, dat vermoedelijk in de 11e eeuw in Toledo, Al-Andalus, is vervaardigd. Een astrolabium is een bijzonder en complex navigatie-instrument. Het werd vanaf de oudheid tot de late middeleeuwen gebruikt door astronomen, navigators en astrologen. Het is feitelijk een draagbaar tweedimensionaal model van het heelal en paste in de hand van de gebruiker. Daardoor kon hij tijd en afstanden berekenen, de positie van de sterren uitzetten en zelfs de toekomst voorspellen door een horoscoop te trekken. Volgens Gigante leken astrolabia een beetje op de eerste smartphone ter wereld. Een computerapparaat dat voor honderden doeleinden kon worden gebruikt.
Een onverwachte ontdekking
De vondst van het astrolabium kwam als een verrassing. “Het museum wist niet wat het was en dacht dat het misschien vals was,” deelt Gigante. Na grondig onderzoek bleek het echter een van de oudste en zeldzaamste astrolabia ter wereld te zijn. Bovendien vormt het middeleeuwse instrument een getuigenis van de rijke wetenschappelijke uitwisseling tussen verschillende culturen. Op de ene kant van een plaat staat in het Arabisch geschreven ‘voor de breedtegraad van Cordoba, 38° 30′’, terwijl op de andere kant ‘voor de breedtegraad van Toledo, 40°’ staat. Het astronomische instrument is nu het belangrijkste object uit de collectie van het museum in Verona.
Kennisuitwisseling
Het astrolabium van Verona, zoals het nu bekend staat, toont aan hoe dit instrument door de eeuwen heen is aangepast, vertaald en gecorrigeerd door moslims, Joden en christenen uit Spanje, Noord-Afrika en Italië. “Het is niet alleen een ongelooflijk zeldzaam object. “Toen ik het museum bezocht en het astrolabium van dichtbij bestudeerde, merkte ik dat het niet alleen bedekt was met prachtig gegraveerde Arabische inscripties, maar dat ik ook vage inscripties in het Hebreeuws kon zien,” zei ze. “Ik dacht dat ik droomde, maar ik zag steeds meer. Het was heel spannend.” benadrukt Gigante. Het instrument werd eeuwenlang aangepast, vertaald en gecorrigeerd door islamitische, joodse en christelijke gebruikers in Spanje, Noord-Afrika en Italië.
Een Spaans-Arabische Oorsprong
Gigante, expert op het gebied van Arabische astrolabia, identificeerde het instrument als gemaakt in Al-Andalus, de middeleeuwse moslimrijken op het Iberisch Schiereiland, die bestonden van de 8e tot de 15e eeuw. Dat kon ze doen op basis van de stijl van graveren en de lay-out van de schalen. Het astrolabium bevat inscripties voor de breedtegraden van Córdoba en Toledo. Dat wijst op een productie in Toledo tijdens een periode van bloeiende culturele uitwisseling. Destijds vormde Toledo een bloeiend centrum van coëxistentie en culturele uitwisseling tussen de Abrahamitische religies was.
Hebreeuwse inscripties
Opmerkelijk zijn volgens Gigante de Hebreeuwse inscripties die door meerdere handen zijn toegevoegd. Dat geeft aan dat het object op een bepaald moment buiten Spanje of Noord-Afrika circuleerde. Het bevond zich toen waarschijnlijk binnen de Joodse gemeenschap in Italië. Deze toevoegingen weerspiegelen de invloed van de Spaanse Joodse polymath Abraham Ibn Ezra en tonen aan dat het astrolabium al populair was in de Joodse gemeenschap van Verona in de 12e eeuw.
Een getuigenis van tijd en ruimte
Het astrolabium bevat ook een ‘rete’, een schijf die een sterrenkaart vertegenwoordigt. Het zou een van de vroegste in Spanje gemaakte exemplaren zijn die bekend is. Dit onderdeel biedt inzicht in de chronologie van de sterrenhemel eind 11e eeuw, het tijdperk waarin het instrument vermoedelijk is vervaardigd.
Lees ook: Spectaculaire cultuurhistorische vondst gedaan in Spanje