Judith Goeree
Spanje krijgt een steeds scherper beeld van een sluipende crisis: meer dan 40 procent van het land is inmiddels kwetsbaar voor verwoestijning. Dat blijkt uit de nieuwe Atlas de la Desertificación de España, het eerste nationale overzicht dat laat zien hoe snel de bodem verarmt, het grondwater zakt en hoe sterk landbouw en bevolkingsgroei drukken op de watervoorraden.
Onderzoekers die betrokken zijn bij de Atlas willen af van het hardnekkige idee dat verwoestijning betekent dat er straks karavanen met kamelen door Spaanse zandduinen trekken. Dat beeld klopt simpelweg niet. ‘Een woestijn is een natuurlijke vorming die zich over eeuwen ontwikkelt. Daar valt vrijwel geen regen en de temperaturen zijn extreem hoog,’ zegt onderzoeker Valderrama. In Spanje gaat het niet om zo’n natuurlijk proces, maar om versnelde achteruitgang van bodem en water door toedoen van mensen.
Een land dat langzaam verschraalt
De onderzoekers brengen een Spaans landschap in kaart dat al jaren onder druk staat, maar nu in ongekend tempo achteruitgaat. Bij elkaar gaat het om ruim 206 duizend vierkante kilometer, een gebied groter dan Griekenland, waar de bodem verarmt, het grondwater daalt en ecosystemen steeds minder veerkrachtig worden.
In regio’s als Murcia, Almería en Albacete is de situatie ronduit zorgwekkend. Daar bevindt tussen de 84 en 91 procent van het grondgebied zich in een zone die door experts als ´bedreigd door verwoestijning´ wordt aangemerkt.
Water bepaalt het lot van grote delen Spanje
Opvallend aan deze atlas is dat hij exact laat zien hoeveel water Spanje verbruikt en hoe snel de grondwaterreserves dalen. Spanje beschikt al over van nature zeer droge gebieden, maar de druk op waterbronnen is de afgelopen decennia fors toegenomen.
Vooral de toename van irrigatie in de landbouw draagt aanzienlijk bij aan de verwoestijning die experts voorspellen. De vraag naar water stijgt sneller dan de natuurlijke waterlagen diep in de grond worden aangevuld. In sommige gebieden is zoveel grondwater opgepompt dat de ondergrondse watervoorraden vrijwel leeg zijn geraakt. Op veel plaatsen is het water bovendien vervuild of verzilt, waardoor herstel tientallen jaren kan duren.
Verwoestijning is optelsom van mens en klimaat
De onderzoekers laten zien hoe verschillende factoren elkaar versterken. De droogte houdt langer aan en wanneer het regent, gebeurt dat steeds vaker in korte, hevige buien die de bodem nauwelijks aanvullen, omdat het water in korte tijd wegstroomt via rivieren en over het uitgedroogde land. Tegelijkertijd stijgt het watergebruik jaar na jaar, vooral in de landbouw. Ook de uitbreiding van dorpen en steden in kwetsbare gebieden vergroot de druk op de toch al schaarse watervoorraden.
In delen van Zuidoost-Spanje ziet het landschap er inmiddels steeds droger en kaler uit: minder vegetatie, uitgeputte waterbronnen en bodems die hun vruchtbaarheid verliezen. Volgens de onderzoekers komt dat niet door natuurlijke oorzaken, maar doordat langdurige overexploitatie van water en landbouw de omgeving structureel heeft uitgeput.
Gevolgen die verder reiken dan landbouw
Verwoestijning is niet alleen een ecologisch probleem. Het raakt landbouwbedrijven, drinkwatervoorziening en de leefbaarheid van hele regio’s. Een instabiele bodem betekent dat regenwater minder goed wordt opgenomen, waardoor erosie toeneemt en overstromingen extremer worden.
Volgens de atlas dreigen sommige traditionele landbouw- en natuurgebieden op termijn onbruikbaar of zelfs onbewoonbaar te worden als het beleid niet ingrijpend verandert.
Wat volgens de onderzoekers nodig is
De onderzoekers maken duidelijk dat afwachten geen optie meer is in de strijd tegen verwoestijning in Spanje. De atlas formuleert weliswaar geen beleid, maar benoemt wel een reeks ingrepen die snel moeten worden doorgevoerd:
- Eén aanpak voor water en natuur
Watergebruik, bodemkwaliteit en bosbeheer moeten volgens de onderzoekers in één plan worden samengebracht, zodat problemen niet langer apart worden aangepakt maar als één geheel. - Meer hergebruik van water en meer ontzilting
Steden en landbouw zouden veel meer gezuiverd afvalwater moeten hergebruiken. Daarnaast kan ontzilting van zeewater helpen om minder grondwater op te pompen. - Stop op uitbreiding van irrigatie in kwetsbare gebieden
In regio’s die al kampen met droogte en uitgeputte waterreserves zou geen nieuwe irrigatielandbouw meer mogen worden toegestaan, ook niet als die economisch winstgevend lijkt. - Voorzichtiger bouwen in gebieden onder druk
Nieuwe woonwijken en landbouwprojecten moeten worden tegengehouden in zones waar de natuur al verzwakt is, zodat de resterende waterbronnen niet verder worden uitgeput.
Een alarmerend beeld in kaart gebracht
De nieuwe atlas komt niet uit de lucht vallen. Spanje waarschuwt al decennia voor verwoestijning, maar deze nieuwe en uitgebreide data tonen de omvang en snelheid van het probleem met ongekende precisie. Het rapport maakt duidelijk dat verwoestijning geen ver-van-ons-bedshow is, maar een proces dat nú gaande is, in gebieden waar honderdduizenden mensen wonen en werken.
Het geeft vooral één boodschap mee: zonder veranderingen in het watergebruik en zonder herstel van uitgeputte bodems verandert een groot deel van Spanje in een landschap dat steeds moeilijker te bewonen en te bebouwen is. Een landschap dat verarmt, verdroogt en uiteindelijk in hoog tempo verwoestijnt.
Bouwen in overstromingsgebieden: duizenden Spaanse gemeenten omzeilen wetgeving