Dat willen ook wetenschappers, scheepskapiteins en vissers graag weten. Van alle 69 bekende gevallen van interacties tussen orka’s en boten deze zomer moesten 30 boten volgens El País worden teruggesleept naar de haven omdat ze dat vanwege een vernield roer niet meer op eigen kracht konden. Diario de Sevilla spreekt zelfs van 150 beschadigde boten alleen al deze zomer.
Vaarverbod
Naar aanleiding van deze incidenten heeft het ministerie van Transport (Mitma) begin augustus een resolutie uitgevaardigd die de navigatie tussen Kaap Trafalgar en Barbate (Cádiz) beperkt tot zeilschepen met een lengte van 15 meter of meer om ontmoetingen met orka’s te voorkomen. De maatregel werd vervolgens uitgebreid tot Algeciras nadat er steeds meer incidenten ook in dit gebied werden geregistreerd. De resolutie is tot 7 september van kracht. Dan vertrekken de orka’s weer richting Galicië.
‘Interacties, geen aanvallen’
Een tiental experts heeft vorig najaar de werkgroep Orca Ibérica opgericht om te achterhalen waarom de orka’s boten opzoeken. Het gaat vaak om kleinere zeilboten en hun doelwit lijkt het roer te zijn. Zodra de boten beschadigd zijn, gaan de orka’s weg. Omdat het om zoveel gevallen gaat, uitgevoerd door tot nu toe twee groepen orka’s, kan het volgens de wetenschappers geen toeval meer zijn. Ze hopen door alle ‘interacties ‘ in kaart te brengen patronen te ontdekken en de orka’s te kunnen identificeren. De experts spreken expliciet niet over ‘aanvallen’, maar noemen het ‘interacties’. Ze willen de dieren niet bij voorbaat al beschuldigen van een kwade intentie.
Orka’s hebben slecht imago
“Orka’s hebben altijd een slecht imago gehad”, zegt Esteban. “En we willen voorkomen dat mensen agressief reageren.” Iets wat de afgelopen maanden wel is gebeurd. In maart vuurden Italiaanse zeelieden een vuurpijl af op een groep orka’s nadat ze bij Gibraltar met hen in aanvaring waren gekomen. Dit is te zien in een video van zeven minuten die op internet is gepubliceerd. Andere onbevestigde berichten spreken van zeelieden die orka’s met speren hebben aangevallen om ze weg te jagen.
Veiligheidsprotocol
Orca Ibérica heeft een veiligheidsprotocol opgesteld voor boten wanneer ze door orka’s worden lastiggevallen. Die moeten de motor uitdoen, de zeilen strijken, de autopiloot uitschakelen, het roer loslaten en onmiddellijk de autoriteiten waarschuwen. Opvarenden mogen in geen geval gaan schreeuwen of handelingen verrichten om de orka’s weg te jagen. Als het kan moeten ze foto’s maken of de dieren filmen. Zo kunnen de orka’s naderhand geïdentificeerd worden.
Uiterst intelligente dieren
Naar schatting leven 50.000 orka’s verspreid over de hele wereld, vooral in het noorden van de Atlantische Oceaan. De dieren kunnen tot 10 meter lang worden, 5 ton wegen en 80 jaar oud worden. Ze leven in groepen die levenslang bij elkaar blijven, zijn sociaal en uiterst intelligent. In principe vallen ze geen mensen aan. Daar is nooit iets van gedocumenteerd. Mensen benadelen van hun kant de orka’s wel door ook op hun prooi (tonijn) te jagen, het water te vervuilen en ze te verstoren met geluidsoverlast en boten.
Tonijn als gemeenschappelijke prooi
In de Straat van Gibraltar zouden jaarlijks circa 60 orka’s zijn, waarvan velen zijn geïdentificeerd. Deze orka’s verplaatsen zich langs de Atlantische kust tussen Galicië en de Straat van Gibraltar. Daar komen ze voor de tonijn. Die komt elk voorjaar naar de Middellandse Zee om zich daar voort te planten. Omdat de Straat van Gibraltar op het smalste punt slechts 14 kilometer breed is, werkt deze als een fuik. Net als orka’s weten ook vissers dat de rode tonijn hier zwemt. Die laten hun netten zakken of gebruiken traditionelere methoden om de tonijn te vangen. Het gebeurt steeds vaker dat vissers hun lijnen optrekken en alleen nog de kop van een tonijn zien. De rest is opgepeuzeld door een slimme orka.
De aanwezigheid van orka’s in de Straat van Gibraltar is ook een steeds grotere toeristische attractie. In het hoogseizoen varen soms 5 boten per dag de haven van Tarifa uit om orka’s, dolfijnen en walvissen te spotten.
Wel nieuwsgieriger maar nooit boten aangeraakt
Ruth Esteban is een zeebioloog en een groot expert op het gebied van orka’s. Zij woonde 15 jaar in de Straat en schreef in 2015 haar proefschrift, getiteld ‘Ecology of orka’s (Orcinus orca) in het zuiden van het Iberisch schiereiland’. Ze identificeerde tot 40 exemplaren in het gebied. Orka’s hebben een voor hen unieke lichtgrijze vlek achter hun rugvin. Het is hun variant op de vingerafdruk.
Esteban ging in haar kleine boot de zee op om de walvisachtigen te volgen, te fotograferen en hun gedrag te bestuderen, hielp bij het opzetten van de Iberische Orca-werkgroep, instrueert andere wetenschappers om met getroffen zeelieden te praten, ontvangt de verzamelde gegevens en evalueert deze. “Toen ik vier jaar geleden de regio verliet”, vertelt Esteban in El País, “merkte ik dat de orka’s met het verstrijken van de tijd nieuwsgieriger waren geworden, vooral de jonge”. Maar de schepen aanraken, ermee in aanvaring komen? “Nee nooit”.
Dit concludeert ook de Italiaanse biologe Eva Chiara Carpinelli. Zij nam ook een toegenomen nieuwsgierigheid waar in al haar jaren van onderzoek. Waarbij met name de jongere orka’s boten naderden. ‘Het was eenvoudig interesse, zonder contact’, zegt ze in El País.
Orka’s doelwit van aanvallen met harpoenen
Orca Iberica heeft op basis van gesprekken met gedupeerden van de interacties, foto’s en video’s geconcludeerd dat orka’s het doelwit zijn geweest van aanvallen met harpoenen. Francisco Gil, directeur van het Cetacean Interpretation Centre en Aula del Mar de Tarifa (CICAM), werkt al twintig jaar als orka-tracker. Hij ziet het ongekende gedrag van orka’s, die hij omschrijft als buitengewoon intelligent en emphatisch, als een reactie op aanvallen die ze de afgelopen zomer hebben ondergaan en die deze zomer nog steeds plaats lijken te vinden. Hij spreekt in de krant 20Minutos over orka’s met wonden en littekens en sommige dieren die nog delen van de harpoen in hun huid hebben zitten. Maar over wie de dieren hebben aangevallen kan hij alleen maar speculeren.
‘Protest’
Gil heeft ook een video – gepubliceerd op internet – van de bemanning van een zeilboot, die wanneer ze door de walvisachtigen worden benaderd, hierop reageren door ze af te weren met een speer en met andere agressieve middelen. Vorige herfst concludeerden enkele wetenschappers van Orca Ibérica dat slechts drie jonge dieren verantwoordelijk waren voor de incidenten met de boten: Zwarte Gladis, grijze Gladis en Witte Gladis. Grijze Gladis had wonden en littekens. Ze vroegen zich af wat er gebeurd is met het dier? Wilde ze wraak nemen?
Volgens Gil vallen orka’s, die tot vijf en een halve ton kunnen wegen, geen zeilboten aan die gemakkelijk kunnen vergaan omdat ze “erg slim zijn en ze weten dat we ze kunnen doden”. Dat is waarom de onderzoeker de frequente interacties sinds vorig jaar interpreteert als ‘een protest’ van de dieren.
De orka’s hebben alleen contact gehad met kleine zeilboten, waarvan de propeller voor en heel ver van het roer is bevestigd. Zo kunnen ze zonder risico in het roer bijten en de boten onbestuurbaar maken. Vandaar de aanbevelingen van de Kustwacht en Orca Ibérica om in geval van contact met orka’s het roer zo snel mogelijk uit te lijnen met de romp van de boot.
Lockdown als mogelijke factor
Een andere hypothese die meerdere wetenschappers aanhouden is de lockdown van vorig jaar geweest. Iets minder dan drie maanden waren er geen plezierboten in de Straat van Gibraltar, normaal gesproken de drukste zeeweg ter wereld, en was het er ongekend rustig. Met het einde van de mobiliteitsbeperkingen keerden de boten ineens weer tegelijk terug. Dat kan stress bij de dieren hebben veroorzaakt.
Bovendien vertrokken ook weer talloze zeilboten met toestemming voor sportvissers om op tonijn te vissen. Net als de orka’s doen. Enkele gingen vervolgens om de tonijn vechten. De orka’s door ze van de lijnen op te eten en de vissers door de orka’s met geweld weg te jagen. Dot zou voor de orka’s de druppel kunnen zijn geweest.