Judith Goeree
Ze wonen al ruim zes eeuwen in Spanje, hebben een enorme bijdrage geleverd aan de ontwikkeling van de flamenco en een eigen, rijke cultuur ontwikkeld. Toch blijven de Roma – in de volksmond vaak nog aangeduid als ‘zigeuners’, een term die inmiddels als verouderd en kwetsend wordt beschouwd – een van de meest uitgesloten bevolkingsgroepen van het land. Wie zijn zij? Waar komen ze vandaan? En hoe ziet hun leven er anno 2025 uit?
Van pelgrims tot doelwit van vervolging
De Roma – een van oorsprong nomadisch volk met wortels in het Indisch subcontinent – bereikten Spanje rond 1425, waarschijnlijk via Frankrijk of Noord-Afrika. Ze spraken hun eigen taal, het Romani, en in Spanje ontwikkelde zich het verwante Caló. Aanvankelijk werden ze goed ontvangen: koningen verleenden reisvergunningen en beschermende brieven. Ze trokken rond en presenteerden zich vaak als pelgrims of muzikanten.
Maar die tolerantie sloeg snel om. In de 16e eeuw begon een lange periode van vervolging en assimilatiepolitiek. Roma mochten hun taal (Caló), klederdracht en nomadische levensstijl niet langer behouden en moesten zich aanpassen aan de dominante cultuur. Wie dat weigerde, liep het risico op verbanning, dwangarbeid of andere vormen van geweld.
Dieptepunt in de Spaanse geschiedenis
Een dieptepunt kwam in 1749 met de zogeheten Gran Redada (grote razzia), waarbij duizenden Roma-mannen, vrouwen en kinderen werden opgepakt in een poging de gemeenschap definitief te ontmantelen. Families werden uit elkaar gehaald en opgesloten in werk- en heropvoedingskampen.
De operatie liep echter uit op een mislukking door hevig Roma-verzet en organisatorisch falen, waarna koning Carlos III in 1763 gratie verleende, al duurde het tot 1767 voor iedereen vrij was. Het bleef een zwarte bladzijde in de Spaanse geschiedenis, die later bewust uit officiële documenten werd weggelaten om het koninklijk imago te sparen.
Onderdrukking onder Franco
Ook tijdens de dictatuur van Francisco Franco (1939–1975) werd de Roma-cultuur onderdrukt. Roma werden beschouwd als ‘asocialen’ en stonden onder constante controle van de Guardia Civil. Roma-kinderen werden nauwelijks toegelaten tot reguliere scholen. Flamenco, dat deels voortkomt uit Roma-tradities, werd tijdens het Franco-regime ingezet als nationaal symbool en toeristische trekpleister, maar de rol van de Roma werd daarbij genegeerd en niet erkend als wezenlijk onderdeel van dit erfgoed.
Democratie, maar geen gelijke kansen
Na de dood van Franco kwam de democratie. De Spaanse grondwet van 1978 garandeert gelijke rechten voor alle burgers, ook voor Roma. Sindsdien zijn er programma’s gestart voor sociale integratie, huisvesting en onderwijs. Maar ondanks deze inspanningen blijven Roma sterk achter op vrijwel elk sociaal gebied.
Roma anno 2025: ongelijkheid in cijfers
FSG, de belangrijkste Roma-organisatie in Spanje, en andere instellingen brengen de situatie van Roma in Spanje regelmatig in kaart. De cijfers zijn onthutsend:
- Bevolking: Ongeveer 000 mensen in Spanje identificeren zich als Roma.
- Armoede: Meer dan 86 procent leeft onder de armoedegrens.
- Onderwijs:
- Slechts 17 procent van de Roma-kinderen gaat naar de crèche.
- 63 procent stopt voortijdig met het voortgezet onderwijs.
- Slechts 0,8 procent van de jongeren haalt een universitair diploma.
- Werk: Roma werken vaak in de informele sector. Veel werk is tijdelijk, laagbetaald of zonder contract.
- Discriminatie: Roma ervaren structurele discriminatie in onderwijs, op de arbeidsmarkt, bij huisvesting én in de media.
Tussen zichtbaarheid en stereotypen
De Roma-cultuur is op bepaalde vlakken zichtbaar in de Spaanse samenleving, vooral in kunst en ambacht. Flamenco, bijvoorbeeld, is een muzikale en dansvorm die voortkomt uit een rijke wisselwerking tussen Roma, Andalusische, Moorse en joodse invloeden. De Roma speelden een essentiële rol in de ontwikkeling van flamenco, zeker in de vorm zoals die nu internationaal bekend is
Ook op markten, in ambachten en in klederdracht zijn Roma-tradities herkenbaar. Toch gaat die zichtbaarheid zelden gepaard met echte maatschappelijke erkenning. Roma worden in media en publieke beeldvorming nog vaak gestereotypeerd als crimineel, ongeschoold of moeilijk integreerbaar. Dergelijke beelden versterken het idee van een cultuur zonder perspectief – en houden de sociale uitsluiting in stand.
Uitsluiting Roma-bevolking Spanje is geen uitzondering
Volgens het Bureau van de Europese Unie voor de grondrechten (FRA) worden Roma in de hele EU nog steeds structureel uitgesloten. Ondanks bestaande antidiscriminatiewetten is de uitvoering zwak, blijft politieke vertegenwoordiging uit en nemen haat en stigmatisering toe – ook online. Het FRA noemt dit een zorgwekkend Europees probleem dat dringende actie vraagt van zowel nationale overheden als EU-instellingen.
Opvallend is dat in het nieuw verkozen Europees Parlement geen enkele Roma-afgevaardigde zitting heeft, terwijl er naar schatting zo’n zes miljoen Roma in de EU wonen. In het verleden waren er wel enkele Roma-parlementsleden, zoals Livia Járóka uit Hongarije, maar hun aantal is altijd beperkt gebleven.
Het rapport benadrukt ook dat discriminatie niet alleen voortkomt uit persoonlijke vooroordelen, maar vaak is ingebed in regels en praktijken binnen instellingen. Deze vorm van institutioneel racisme – waarbij mensen ongelijk worden behandeld door het beleid of functioneren van bijvoorbeeld overheden, scholen of politiediensten – is volgens het FRA wijdverbreid en ondermijnt het vertrouwen van Roma in publieke instanties.
Lichtpuntjes en burgerrechtenstrijd
Toch is er ook vooruitgang. De laatste jaren klinkt er vanuit Roma-organisaties steeds luider protest tegen structurele discriminatie. Er zijn Roma-jongeren die universiteiten afronden, organisaties die eigen media oprichten, en gemeenschappen die politieke vertegenwoordiging eisen. Programma’s zoals Promociona tonen aan dat structurele begeleiding werkt.
Daarnaast groeit de erkenning van Roma-cultuur: in 2018 werd de Internationale Roma Dag voor het eerst officieel gevierd in het Spaanse parlement. Een klein, maar symbolisch belangrijk moment.
Gelijke rechten, beperkte kansen
Hoewel de Roma al meer dan 600 jaar in Spanje leven en formeel dezelfde rechten hebben als andere burgers in Spanje, blijft hun toegang tot onderwijs, werk en huisvesting in de praktijk sterk beperkt. Veel Roma-kinderen groeien op in armoede en gaan naar scholen waar vooral kinderen uit kwetsbare gezinnen komen. Daardoor is de kans klein dat zij in aanraking komen met diverse sociale omgevingen of rolmodellen die hen stimuleren om verder te studeren.
Organisaties zoals de Fundación Secretariado Gitano en het Europees Bureau voor de Grondrechten (FRA) benadrukken dat echte vooruitgang alleen mogelijk is met langetermijnbeleid, betere uitvoering van bestaande wetten en meer zichtbaarheid van Roma in het publieke en politieke leven.
Het hardnekkige stigma rond Roma lijkt de uitsluiting te versterken – en die uitsluiting draagt op haar beurt weer bij aan het in stand houden van het stigma.
Bronnen: Gitanos.org, Wikipedia, El País
Desinformatie over Franco rukt op onder Spaanse jongeren