Judith Goeree
Met het voortschrijden van de decembermaand hoor je het steeds vaker: feliz Navidad of Felices Fiestas. Fijne kerstdagen, of fijne feestdagen. Maar als een Spanjaard het heeft over Navidad, bedoelt hij niet alleen de kerstdagen, maar ook oud en nieuw en Driekoningen. Bijna drie weken lang staat Spanje in het teken van familie, eten, licht en traditie. Van loterijen tot druiven en van kerststallen tot optochten: dit zijn de 10 Spaanse kersttradities waar je niet omheen kan.
1. El Gordo – de kerstloterij
Op 22 december houdt heel Spanje de adem in voor de trekking van El Gordo, de beroemde kerstloterij. Deze traditie bestaat sinds 1812 en is uitgegroeid tot een nationaal ritueel. Families, collega’s en dorpsgemeenschappen kopen samen loten in de hoop een deel van de miljardenprijzenpot te winnen. Kinderen van het Colegio de San Ildefonso zingen de winnende nummers live op televisie. Het is een sociaal en emotioneel startmoment van de feestdagen.
2. Zambombas en villancicos – muziek als kersthart
In Andalusië beginnen de feestdagen met zambombas. Dat zijn informele, muzikale bijeenkomsten op straat, in patios of in bars. Buren en vrienden komen samen om kerstliederen (villancicos) te zingen. De zambomba zelf, een eenvoudig slaginstrument met een doffe, ritmische klank, geeft deze traditie haar naam.
De sfeer is warm en ongekunsteld. Er wordt gezongen, geklapt en gedanst. Schalen met eten gaan rond, glazen worden bijgeschonken. Meedoen is belangrijker dan zuiver zingen. Juist die spontaniteit maakt de zambombas tot een van de meest geliefde kersttradities in het zuiden van Spanje.
3. Belenes – kunstzinnige kerststallen
Belenes, de Spaanse kerststallen, zijn onmisbaar tijdens Navidad. Ze duiken overal op: in huiskamers, kerken, scholen en op pleinen. Sommige zijn klein en sober. Andere zijn ware kunstwerken, met complete dorpslandschappen, bergen, waterpartijen en bewegende figuren.
In steden als Madrid en Sevilla worden rutas de belenes georganiseerd. Bezoekers wandelen langs de meest bijzondere kerststallen van de stad. In Catalonië hoort daar steevast de caganer bij: een klein, hurkend figuurtje dat zijn behoefte doet. Het beeldje staat symbool voor vruchtbaarheid en welvaart, maar ook voor de typisch Catalaanse humor.
4. Kerstverlichting en markten – steden in feestmodus
Vanaf eind november veranderen Spaanse steden en dorpen in ware lichtfestijnen. Straten, pleinen en winkelgebieden baden in kerstverlichting. Málaga trekt jaarlijks duizenden bezoekers met de spectaculaire lichtshows in de Calle Larios. Madrid verrast met creatieve ontwerpen en complete lichtjesroutes. Ook Alicante zet de toon, met uitbundige verlichting rond de Explanada, de Rambla en het stadhuisplein.
Tegelijk openen overal kerstmarkten. Kraampjes verkopen ambachtelijke producten, kerstversieringen en zoete lekkernijen. De geur van geroosterde kastanjes hangt in de lucht. Deze markten zijn meer dan plekken om te winkelen. Ze zijn ontmoetingsplekken waar Spanjaarden samenkomen en de kerstperiode echt begint.
5. Papá Noel en Reyes Magos – nieuwe en oude kersthelden
Hoewel Papá Noel aan terrein wint onder invloed van internationale tradities, blijven de Reyes Magos (Drie Koningen) de belangrijkste brengers van cadeaus in Spanje. Voor veel kinderen draait kerst niet om 25 december, maar om Driekoningen.
Op 5 januari trekken de drie koningen in kleurrijke optochten, de cabalgatas, door steden en dorpen. Vanaf rijkversierde praalwagens gooien ze snoep naar het publiek. Straten lopen vol families en kinderen wachten vol spanning. ´s Avonds of de volgende ochtend, op 6 januari, liggen de cadeaus klaar. Weken eerder hebben veel kinderen al brieven geschreven aan hun favoriete koning, met daarin hun verlanglijstje, lieve woorden of tekeningen.
6. Nochebuena – kerstavond met familiediners
Op 24 december vieren Spanjaarden Nochebuena, kerstavond. Het is een van de belangrijkste familiemomenten van het jaar. Families komen samen rond een uitgebreid diner dat uren kan duren. Op tafel verschijnen gerechten als lamsvlees of kalkoen, maar ook veel zeevruchten en vis, afhankelijk van de regio en familietraditie.
Na het hoofdgerecht volgt een tafel vol zoetigheid. Turrón, een soort noga van amandel en honing, is onmisbaar, net als mazapán en polvorones, brosse koekjes die bijna smelten in de mond. Sommige families vieren kerst met cadeautjes, maar veel gezinnen bewaren dat moment voor Driekoningen. De avond draait vooral om samen zijn, praten en het in ere houden van tradities die van generatie op generatie worden doorgegeven.
7. La Misa del Gallo – middernachtmis
Na het diner op kerstavond wonen veel katholieken de Misa del Gallo bij, de middernachtmis ter viering van de geboorte van Jezus. In dorpen krijgt deze mis vaak een intiem karakter, met zang, kaarslicht en gezang van lokale koren. De kerk vormt er het stille middelpunt van de nacht.
In grote steden vullen kathedralen zich tot laat met bezoekers. Ook mensen die normaal zelden naar de kerk gaan, sluiten aan. Voor gelovigen is het een religieus hoogtepunt, voor anderen vooral een cultureel ritueel dat onlosmakelijk bij de Spaanse kerst hoort.
8. Twaalf druiven bij de jaarwisseling
Op oudejaarsavond, Nochevieja, eet bijna elke Spanjaard twaalf druiven bij de twaalf klokslagen om middernacht. Het is een vast ritueel waarmee het oude jaar wordt afgesloten. De traditie ontstond rond 1909 in Madrid, als slimme marketingactie van druiventelers met een overschot aan oogst. Inmiddels is het uitgegroeid tot een nationale gewoonte.
Elke druif staat symbool voor een maand geluk in het nieuwe jaar. Het vergt timing en concentratie om ze alle twaalf op tijd weg te krijgen. De bekendste oud en nieuwviering vindt plaats op de Puerta del Sol in Madrid, waar duizenden mensen samenkomen. Miljoenen anderen kijken mee via de live televisie-uitzending, druiven in de hand, klaar voor een nieuw begin.
9. Día de los Santos Inocentes – 28 december
Op 28 december vieren Spanjaarden Día de los Santos Inocentes. De dag is te vergelijken met onze 1 april en staat volledig in het teken van grappen en misleiding. Mensen verkleden zich met opvallende hoeden of pruiken en halen onschuldige streken uit met vrienden, familie of collega’s. Wie erin trapt, krijgt vaak lachend “¡inocente, inocente!” te horen. Ook het ongemerkt op iemands rug plakken van een tekening of papieren figuurtje hoort erbij.
De naam van de dag verwijst naar het bijbelse verhaal over de kindermoord in Bethlehem, bevolen door koning Herodes. Die tragische oorsprong staat ver af van de huidige invulling. In de loop der eeuwen is de betekenis verschoven en draait de dag vooral om humor, relativering en het vermogen om om jezelf te lachen.
10. Roscón de Reyes – zoet eindefeest
Op 6 januari, Driekoningen, draait alles om de Roscón de Reyes. Deze zoete, ronde cake ligt al dagen van tevoren in de etalages van bakkerijen en markeert het einde van de kerstperiode. De roscón is versierd met gekonfijt fruit, dat de edelstenen van een kroon symboliseert, en wordt vaak gevuld met slagroom, room of chocolade.
In de cake zitten traditioneel twee verrassingen verstopt: een boon en een klein figuurtje. Wie de boon in zijn stuk vindt, moet de roscón de volgende keer betalen. Wie het figuurtje treft, mag die dag de papieren kroon dragen en is symbolisch koning. Die kroon wordt meestal door de bakker meegeleverd en hoort bij de traditie. Het aansnijden van de roscón zorgt elk jaar opnieuw voor spanning aan tafel en vormt het feestelijke sluitstuk van de Spaanse kerstperiode.
Spaanse kersttradities: familie en vaste rituelen
Kerst in Spanje is meer dan een paar vrije dagen rond 25 december. Het is een lange periode die diep geworteld is in traditie, religie en familiebanden. Vanaf de trekking van El Gordo tot en met Driekoningen volgt het ene ritueel het andere op. Elk moment heeft zijn eigen symboliek en betekenis.
De Spaanse kerst is intens en levendig, maar ook vertrouwd en herkenbaar. Van de spanning rond de loterij tot het aansnijden van de Roscón de Reyes: Navidad is een periode van jaarlijks terugkerende gebruiken en gewoonten, waarin familie, vaste momenten en gedeelde verwachtingen centraal staan.
Onbetwiste winnaar: deze Spaanse stad heeft de beste kerstverlichting