Else Beekman
Tijdens de moslimheerschappij kregen Joden dezelfde status als christenen. Omdat ze ‘mensen van het boek’ waren, werden ze weliswaar niet beschouwd als gelijkwaardig aan de moslims, maar ze genoten wel van de beschermde dhimmi-status. Deze status bood de Joden de gelegenheid om zich te ontwikkelen op het gebied van handel, literatuur, filosofie en zelfs politiek.
Het eerste deel van moslimoverheersing in Spanje wordt dan ook gezien als de Joodse ‘Gouden Eeuw’, maar naarmate de christenen het schiereiland heroverden tijdens de reconquista, verslechterde de situatie – zowel in het christelijke als in het islamitische deel van Spanje. Veel van het Joodse erfgoed is door de eeuwen heen verloren gegaan. Toch komt er af en toe weer iets aan het licht. We geven hier een paar voorbeelden.
Synagoge in Utrera
De meest recente en meest spectaculaire vondst vond afgelopen februari plaats in het stadje Utrera, in de Andalusische provincie Sevilla. Daar werden onder een voormalige bar en discotheek de resten van een middeleeuwse synagoge gevonden. De opgravingen, die nog gaande zijn, tonen aan dat er een heel complex onder de grond aanwezig was. Hieronder onder meer een rabbijnenschool, een logement voor bezoekers en een mikwe (joods ritueel bad). De archeologen wisten deze synagoge te traceren op basis van een verwijzing in het werk van de 17e-eeuwse schrijver Rodrigo Caro.
Meerdere vondsten de laatste jaren
De vondst in Utrera staat niet op zichzelf. De laatste jaren zijn meer archeologische vondsten van Joods erfgoed gedaan. In 2002 ontdekte men bij toeval resten van een Joodse tempel in het kasteel van Lorca. In 2010 vond men bij herstelwerkzaamheden aan de kerk van Santa María la Blanca in Sevilla resten van een synagoge uit de 13e eeuw. En in 2012 werd bij toeval een middeleeuwse joodse begraafplaats in Segovia ontdekt.
Joodse gemeenschap in Spanje
Dat de Joodse gemeenschap een belangrijke bijdrage heeft geleverd aan de cultuur en geschiedenis van middeleeuws Spanje, wordt al veel langer door historici erkend. Maar die invloed was vooral cultureel merkbaar en niet meer in het straatbeeld te zien.
De Joodse aanwezigheid in Spanje gaat terug tot de Oudheid. In de dertiende en veertiende eeuw waren er naar schatting 250.000 Joden in Spanje, op een bevolking van zo’n 4,5 miljoen mensen. In veel steden zoals Toledo, Barcelona, Granada en Zaragoza was een grote joodse wijk of judería. Joden hadden een belangrijke rol als ambachtslieden, handelaren, vertalers en kredietverstrekkers. En Spaans-Joodse filosofen als Maimonides hadden een grote invloed in middeleeuws Europa.
Pogroms en uitzetting
Maar vanaf de veertiende eeuw werd de relatieve tolerantie ten opzichte van de Joodse gemeenschap steeds minder. Christenen zochten een zondebok voor de verwoestende pestepidemieën die huishielden in Europa. Er vonden geweldsexplosies tegen Spaanse Joden plaats, zoals de bloedige pogroms van 1391. Het anti-Joodse sentiment leidde uiteindelijk in 1492 tot een edict van de Katholieke Koningen waarbij alle Joden gedwongen werden zich te bekeren tot het christendom of anders uit Spanje te vertrekken. Ferdinand en Isabella hadden net het laatste Moorse bolwerk Granada veroverd en wilden een Spaanse eenheidsstaat creëren, waarin alleen nog maar plaats was voor het katholieke geloof.
Zichtbare sporen
Zo’n 100.000 Joden vertrokken daarna uit Spanje en ongeveer het gelijke aantal bekeerde zich al dan niet enthousiast tot het christendom. Joodse gebouwen kregen een andere bestemming. Juderías werden woonwijken voor christenen en joodse tempels werden kerken (zoals de Santa María Blanca in Toledo) of ziekenhuizen (zoals de synagoge in Utrera). De zichtbare sporen van de Joodse erfenis in Spanje verdwenen, op een paar beroemde uitzonderingen na, zoals de prachtige El Tránsito-synagoge in Toledo.
Enthousiast
Historici zijn dan ook enthousiast over deze nieuwe opgravingen, waardoor er meer bekend wordt over het tot nu toe verborgen Joodse erfgoed in Spanje. Ook de gemeente Utrera is enthousiast: er zijn al plannen om een bezoekerscentrum in te richten op de plek van de opgravingen, in de hoop daarmee toeristen te trekken.