Saskia Plazier
Het oerconservatieve Opus Dei in Spanje wordt vaak omschreven als ‘roomser dan de paus’. Zelf profileert Opus Dei zich liever als ‘een groep dienaars van God’. Hoewel Opus Dei wereldwijd actief is, telt Spanje veruit de meeste leden.
Al bijna een eeuw lang is de beweging in Spanje nauw verweven met de kerk, politiek en de maatschappelijke elite. Dat maakt Opus Dei in Spanje invloedrijk én omstreden. Officieel benadrukt de organisatie geen politieke of economische doelen te hebben, maar in de praktijk lijkt dat een stuk complexer. Juist in Spanje, waar de beweging is ontstaan, speelt Opus Dei nog altijd een zichtbare rol in zowel het maatschappelijke als het religieuze leven. Hoe komt het dat Opus Dei in Spanje zoveel invloed heeft en zo groot is geworden?
Werk van God
Opus Dei, Latijn voor Werk van God, werd in 1928 opgericht door de Spaanse priester Josemaría Escrivá. Hij verkondigde de boodschap dat gewone gelovigen heilig konden worden door hun dagelijkse werk, hun gezin en hun sociale leven. In 1982 verleende paus Johannes Paulus II Opus Dei de status van persoonlijke prelatuur. Dat betekent dat de leden – zowel leken als priesters – niet onder een bisdom vallen, maar rechtstreeks onder de prelaat, die door de paus wordt benoemd.
Wereldwijd telt Opus Dei tegenwoordig zo’n 93.000 leden, waarvan ongeveer 41.500 in Spanje wonen. Het merendeel van hen leidt een gewoon beroepsleven, sticht (bij voorkeur) een gezin en draagt financieel bij aan de prelatuur. Ongeveer 20% van de leden leeft in celibaat en wijdt zich volledig aan de activiteiten en geestelijke vorming binnen de organisatie.
Groei onder Franco
De echte doorbraak van Opus Dei in Spanje kwam tijdens het regime van dictator Francisco Franco. Hoewel de prelatuur zelf volhield zich buiten de politiek te houden, wisten in die jaren juist veel leden invloedrijke posities in de regering te bemachtigen. Een bekend voorbeeld is de Spaanse minister Laureano López Rodó. Hij speelde een sleutelrol bij de economische hervormingen van de jaren zestig. Deze groep hoogopgeleide bestuurders en academici werd bekend als de technocraten. Velen van hen waren gevormd binnen het Opus Dei en droegen sterk bij aan de modernisering van Spanje.
Spaanse kerk vraagt vergeving voor onderdrukking vrouwen onder Franco
De nauwe banden met het Franco-regime gaven de beweging een stevige machtsbasis. Ook zorgde dit ervoor dat Opus Dei in Spanje diep geworteld raakte in kerk en samenleving. Buiten de kerkelijke wereld kreeg Opus Dei jaren later nog meer bekendheid. Dit kwam door het immens populaire boek, en het in 2006 verfilmde The Da Vinci Code. Hoewel dit fictie was, bleef het beeld hangen van een organisatie die toewijding én controverse oproept.
Invloed en beeldvorming
Vandaag de dag geldt Opus Dei als een van de invloedrijkste instellingen binnen de katholieke Kerk. Vooral in Spanje heeft de prelatuur een stevig fundament gelegd. Een van de pijlers is het omvangrijke en solide onderwijsimperium dat het Opus Dei in Spanje heeft opgebouwd. Het strekt zich uit van kleuterscholen tot universiteiten. Met in totaal 90 scholen en drie universiteiten behoort Opus Dei tot het grootste particuliere onderwijsnetwerk van het land.
Het aanbod – van vroegschoolse educatie tot en met postdoctorale programma’s – trekt jaarlijks duizenden studenten. Het onderwijs staat bekend om zijn focus op academische excellentie en een sterke basis in christelijke waarden. Daarmee weet de beweging ook gezinnen aan te trekken die zelf geen lid zijn van het Opus Dei, want ook niet-leden zijn er welkom. Deze onderwijsstructuur genereert niet alleen miljoenen euro’s aan inkomsten, maar versterkt ook de aanwezigheid van de katholieke leer in het Spaanse academische leven. Daarnaast beschikt de prelatuur over een beurzensysteem dat ook studenten uit minder kapitaalkrachtige gezinnen toegang geeft. Dit versterkt het imago van maatschappelijke betrokkenheid en openheid.
Tegelijkertijd klinkt er kritiek: volgens tegenstanders is dit onderwijsnetwerk niet alleen bedoeld om te onderwijzen, maar ook om ideologische invloed uit te oefenen op nieuwe generaties. Opus Dei houdt daarentegen vol dat het zijn doel is om een opleiding te bieden die zowel de academische als de persoonlijke ontwikkeling van studenten bevordert.
Verhalen van oud-leden Opus Dei
De afgelopen jaren hebben steeds meer oud-leden hun verhaal naar buiten gebracht, zowel via de pers als in persoonlijke getuigenissen. Zij schetsen een beeld van strikte regels, rituelen en een leven dat volledig in dienst staat van de organisatie.
Binnen Opus Dei bestaan verschillende groepen leden. Zo zijn er de numerairs – mannen en/of vrouwen die celibatair leven – en die zich volledig wijden aan de apostolische activiteiten en de geestelijke vorming van de prelatuur. Zij worden gezien als uitverkorenen en bevoorrechten: ze hebben een beroepsleven, wonen in speciale huizen van Opus Dei en staan een deel van hun inkomen af aan de organisatie. Daarnaast zijn er de numerairs auxiliares – uitsluitend vrouwen – die zich specifiek wijden aan huishoudelijke taken binnen de centra, vooral voor mannelijke leden.
Achter de deuren van deze residenties doen verschillende verhalen de ronde. Zo is een bekende traditie binnen Opus Dei ‘el minuto heroico’. De numerair dient direct op te staan zodra de wekker gaat, zonder uitstel, als dagelijkse daad van discipline en gehoorzaamheid aan God. Critici beschouwen dit echter als een vorm van gedragscontrole. Volgens getuigenissen wordt er binnen Opus Dei ook nog steeds gebruikgemaakt van het cilice, de katholieke boetegordel met metalen puntjes. Deze moest dagelijks twee uur worden gedragen. Daarnaast werden leden aangespoord om één dag per week op de grond of op een houten plank te slapen. Ook het nemen van koude douches gold als een vorm van boetedoening.
Uit landen als Argentinië en Paraguay komen tevens getuigenissen van ex-leden. Zij vertellen hoe het Opus Dei hen als jonge meisjes vanaf het platteland rekruteerde en naar internaten of residenties bracht. Daar moesten ze gratis huishoudelijk werk verrichten en leefden ze onder strikte controle. Vaak verbood de organisatie hen contact met hun familie te onderhouden. De vrouwen beschrijven hoe het Opus Dei hun identiteit, familiebanden en vrijheid volledig ondermijnde. Later hielden ze daar vaak lichamelijke klachten aan over, zoals een kapotte rug, of ze kregen last van paniekaanvallen.
Een woordvoerder van Opus Dei Argentinië ontkende de beschuldigingen van mensenhandel en uitbuiting. Wel erkende hij in een reactie:
Opus Dei is een organisatie van mensen, en als zodanig niet vrij van fouten.” (“El Opus Dei es una organización compuesta por personas, y como tal, no está exenta de cometer errores.”)
Een Spaanse psycholoog die al vijftien jaar ex-leden van Opus Dei behandelt, geeft aan dat veel oud-leden kampen met schuldgevoelens en angststoornissen. Ook hebben ze vaak moeite om hun eigen identiteit opnieuw vorm te geven nadat ze de beweging hebben verlaten.
Opus Dei in Nederland
Ondanks dat de meeste verhalen uit Spanje en Latijns-Amerika komen, is Opus Dei ook in Nederland actief. De beweging is hier wel kleiner van omvang. Vooral in de grote steden organiseert het Opus Dei geestelijke begeleiding, bezinningsbijeenkomsten en cursussen voor wie wil groeien in geloof en apostolaat. Hoeveel leden er precies in Nederland zijn, is niet bekend.