Terwijl het aantal uitbraken in Spanje toeneemt en in sommige zones al gesproken wordt van een tweede coronagolf stappen steeds meer burgers en bedrijven naar de rechter om de door de regionale en nationale overheden ingestelde beperkende maatregelen juridisch te laten toetsen. Die maatregelen hebben het tegengaan van een verdere verspreiding van het coronavirus als doel, maar druisen vaak in tegen de rechten en vrijheden van burgers. De krant El Diario schreef er zondag over.
Botsende belangen
Zo hebben rechtbanken bijvoorbeeld wel de beperkende maatregelen in Lerida onderschreven, maar niet het verbod op samenkomsten van meer dan 10 personen in L’Hospitalet (Barcelona). Rechters zien zich voor de complexe taak gesteld botsende belangen te wegen die het gevolg zijn van maatregelen die als doel hebben om de volksgezondheid te beschermen, maar tegelijkertijd ingaan tegen rechten en vrijheden. Het gevolg is dat in de ene stad bepaalde beperkende maatregelen juridisch worden goedgekeurd, terwijl dezelfde maatregelen in een andere stad geschrapt worden op grond van een gerechtelijke uitspraak.
Nieuwe landelijke maatregelen
Afgelopen vrijdag heeft het landelijke ministerie van Volksgezondheid met alle zeventien autonome regio’s in Spanje afgesproken elf nieuwe beperkende maatregelen landelijk door te voeren. Hieronder de maatregel dat alle discotheken, danszalen, muziekhallen, pubs en andere horecabedrijven in het Spaanse nachtleven moeten sluiten. Volgens de gezondheidsautoriteiten vinden de meeste uitbraken hun oorsprong in dit soort gelegenheden. Andere horecabedrijven moeten dicht vanaf 1 uur ’s nachts en mogen vanaf middernacht geen nieuwe klanten meer binnen laten.
Vervroegde sluitingstijden verschillend beoordeeld
In Aragón, een van de regio’s waar de situatie rond besmettingen niet meer onder controle is, besloot een rechtbank eerder al de maatregel van de regionale regering om horeca om 1 uur ’s nachts te laten sluiten af te wijzen. Die zou gelden voor de hele regio en de rechter besloot dat de maatregel alleen opgelegd kon worden aan bedrijven die zich midden in de meest getroffen gebieden bevinden. Voor andere bedrijven zou de maatregel een té ernstige weerslag hebben op de sector midden in het zomerseizoen.
In Catalonië werd door een rechter de verordening om bars en gokhallen in 30 gemeentes in het stedelijk gebied van Barcelona, Lerida en Alt Empordà vanaf middernacht te laten sluiten afgewezen. De regioregering had volgens de rechter onvoldoende aangetoond dat deze beperking van de openingstijden ‘zou bijdragen aan een verminderde overdracht van het virus’.
Afweging van belangen
Rechters in andere gebieden onderschreven wel bepaalde maatregelen betreffende de openingstijden van horecagelegenheden in volledige regio’s. Hier oordeelde een rechter het als juist dat alle bedrijven in het nachtleven en terrassen van horecabedrijven vanaf 1:30 ’s nachts dicht moeten. Volgens deze rechter draagt de maatregel ‘meer bij aan het algemeen belang dan dat deze schade toebrengt aan andere rechten en vrijheden’. Ook in Galicië werd de sluiting van horecagelegenheden om 00:30 uur ’s nachts goedgekeurd vanwege ‘het onbetwistbare overwicht van het belang van de volksgezondheid ten opzichte van de belangen van de horeca-ondernemers’.
Ander oordeel over vergelijkbare maatregelen
Ook komt het voor dat binnen dezelfde autonome regio rechters verschillend oordelen over vergelijkbare maatregelen. Dit was het geval bij de beperking op samenkomsten. Vrijwel gelijktijdig wees een rechter in Barcelona de beperking op bijeenkomsten van meer dan tien personen af in L’Hospitalet de Llobregat, op basis van de bewering dat de Generalitat (Catalaanse overheid) niet bevoegd is om dergelijke ‘zware maatregelen’ op te leggen, terwijl een andere rechter in Lerida dezelfde maatregel onderschreef met als argument dat het beperken van bijeenkomsten wel onder de bevoegdheden van de regionele regering valt omdat ‘bijeenkomsten aantoonbaar bronnen van besmettingen vormen’.
Ook in Madrid was een rechter het eens met de beperking van het aantal mensen op bijeenkomsten zowel binnen als in de buitenlucht te beperken tot maximaal tien personen. Toch wees een rechter in Extremadura de maatregelen af van de regionale overheid om familie-bijeenkomsten in de privésfeer en botellones te beperken tot maximaal 15 personen. Het argument was dat de maatregel tegen de fundamentele rechten op samenkomst en onschendbaarheid van de woning, onder andere, inging en niet overeenkwam met het proportionaliteitsbeginsel.
Rechters onafhankelijk in oordeel
Juristen die door El Diario werden geconsulteerd leggen uit dat het normaal is dat verschillende rechters eenzelfde norm anders kunnen interpreteren omdat rechtbanken onafhankelijk zijn in hun oordeel en het normaal is dat er discrepanties in uitspraken optreden. De mate waarin de argumenten worden aangedragen om maatregelen te onderbouwen of een eventuele verwerping daarvan, is eveneens van invloed naast de kennis die een rechter heeft over de betreffende situatie. De rechter moet namelijk beoordelen of de regels adequaat, nodig en proportioneel zijn.
Juridisch kader sinds einde Staat van Alarm
Het juridisch kader voor de regionale overheden om verschillende maatregelen in te voeren is, sinds op 21 juni de Staat van Alarm werd opgeheven, de Wet op Speciale Maatregelen op het Gebied van Volksgezondheid uit 1986 en latere arresten in verschillende regio’s op dit gebied. Krachtens deze wet kan een gezondheidsautoriteit maatregelen nemen die ‘noodzakelijk’ worden geacht in het geval er ‘een risico bestaat van overdraagbare aard’.
Onder juristen is een hevig debat ontstaan over tot welk punt deze wet- en regelgeving als paraplu kan dienen om dit soort beperkende maatregelen juridisch afdoende te kunnen onderbouwen. Volgens Alba Nogueira, professor in de Administratieve Rechten aan de Universiteit van Santiago de Compostela, gaat het om een ‘beknopte en weinig gedetailleerde regelgeving’ maar is dat precies de reden dat de regelgeving ‘relatief breed geïnterpreteerd kan worden’. Dit stelt de rechters in staat om diverse en meervoudige situaties te behandelen’. Bovendien biedt de wet, vanwege de organische aard ervan, een juridisch kader voor bepaalde beperkingen van fundamentele rechten.
Geen ideaal juridisch kader om pandemie aan te pakken
Xavier Arbós, professor in Grondwettelijk Recht aan de Universiteit van Barcelona, vindt het een probleem dat er geen ‘ideaal juridisch kader’ bestaat om een pandemie zoals deze aan te pakken. ‘We slingeren tussen een maatregel zoals de Staat van Alarm, die als voordelen de snelheid heeft om zaken direct in te voeren en die politieke controle vanuit het Parlement biedt en anderzijds de besluitvorming vanuit autonome regio’s die wel een juridische controle behoeft als er fundamentele vrijheden worden beperkt’, bevestigt Arbós.
Hij noemt als voorbeeld de keuze van een rechter tussen een mentaal zieke die tegen zichzelf beschermd moet worden of een patiënt met alle symptomen van een besmetting die daarom niet uit het ziekenhuis ontslagen wordt. ‘Rechters moeten, vaak met beperkte middelen, een eigen criterium vormen op basis van de medische verslagen die afkomstig van dezelfde personen of instanties over wie de betreffende rechter een oordeel moet geven.’
Betere communicatie en beter onderbouwde argumenten
Volgens Jordi Nieva-Fenoll, professor in Procesrecht aan de Universiteit van Barcelona, moet de communicatie tussen de gezondheidsautoriteiten die maatregelen voorstellen om het recht op leven en fysieke integriteit van de burgers te beschermen en de rechters die zich bezighouden met alle basisrechten, verbeterd worden. ‘Een arts kan er niet zomaar van uitgaan dat zijn maatregel noodzakelijk is, maar moet zich inspannen om met veel gegevens en cijfers en in eenvoudige taal uitleggen en beargumenteren waarom hij iets wil’, zegt Nieva-Fenoll die aangeeft dat de fundamentele rechten de ‘enige bescherming’ vormen die burgers hebben ten opzichte van de ‘immense’ macht van de autoriteiten.
Bepaalde mate van garantie
Men blijkt het er over eens te zijn dat het praktisch onmogelijk is om een specifieke regelgeving op te stellen die een einde maakt aan deze situatie en aan de waterval van rechtszaken die nu is ontstaan omdat ‘er altijd situaties en omstandigheden zijn die niet passen en die vragen om specifieke oplossingen en dus ook uitspraken’. Bovendien levert het volgens Nogueira een ‘bepaalde mate van garantie’ als een rechter zorgvuldig analyseert en beoordeelt of een specifieke maatregel al dan niet indruist tegen basisrechten en vervolgens oordeelt of die maatregel proportioneel, adequaat en noodzakelijk is’.