Judith Goeree
Bijna 50 jaar na de dood van dictator Francisco Franco maakt de Spaanse kerk een historisch gebaar: op maandag 9 juni 2025 vraagt ze openlijk vergeving aan duizenden vrouwen die tijdens en na de dictatuur zijn vernederd, opgesloten of gescheiden van hun kinderen. Het gaat vooral om vrouwen die terechtkwamen in zogenoemde heropvoedingsinstellingen, geleid door nonnen en goedgekeurd door de staat.
‘Ze hebben mijn leven verwoest’
“Ik was vijftien. Mijn ouders vonden dat ik me te vrij gedroeg, en ineens zat ik tussen muren met ijzeren tralies, zonder recht op verdediging,” vertelt María, een van de vrouwen die als meisje werd opgesloten in een heropvoedingsinstelling.
Officieel waren deze centra bedoeld om vrouwen te beschermen of moreel bij te sturen. In de praktijk waren het plekken van onderdrukking.
De vrouwen werden opgesloten in instellingen van het Patronato de Protección a la Mujer. Daar moesten ze bidden, schoonmaken, naaien en werken. De reden? Omdat ze zogezegd gevallen vrouwen waren, omdat ze zwanger waren geraakt buiten een huwelijk, van huis waren weggelopen of simpelweg te opstandig waren. Wat ze daar meemaakten, is tegenwoordig moeilijk voor te stellen.
Onderzoekers en overlevenden spreken van duidelijke mensenrechtenschendingen. De nonnen voerden het beleid uit van het Franco-regime – en zelfs jaren later, in het democratische Spanje, ging dat op sommige plekken nog gewoon door. Meisjes en jonge vrouwen werden vernederd, geïsoleerd en onderworpen aan een systeem dat hen klein moest houden.
Gestolen kinderen, levenslang gemis
Een van de meest pijnlijke kanten van dit verhaal zijn de duizenden baby’s die in die instellingen werden geboren – en daarna spoorloos verdwenen. Moeders kregen te horen dat hun kind doodgeboren was, of werden onder druk gezet om afstand te doen. In werkelijkheid kwamen veel van deze baby’s terecht bij katholieke gezinnen, vaak met hulp van priesters, artsen of zusters.
De baby’s gingen naar gezinnen die loyaal waren aan het regime van Franco en het kind een ‘fatsoenlijke’ opvoeding moesten geven – ver weg van de moeder, die als moreel onwaardig werd beschouwd.
Tot ver in de jaren tachtig zijn vrouwen op deze manier van hun kinderen gescheiden. En veel van die kinderen zoeken tot op de dag van vandaag naar hun afkomst. Er zijn organisaties die hen proberen te helpen, maar veel documenten zijn verloren gegaan of nooit opgesteld.
De vergevingsceremonie op 9 juni wordt ook gezien als een gebaar aan hen: de kinderen die jarenlang in het duister tasten over wie ze zijn en waar ze vandaan komen.
Kerk breekt met het verleden
De Spaanse Conferentie van Religieuzen (CONFER), die meer dan vierhonderd religieuze orden vertegenwoordigt, erkent nu voor het eerst openlijk dat er fouten zijn gemaakt. “We vragen oprecht vergeving,” zei een woordvoerder. “Wat er is gebeurd, had nooit mogen gebeuren.”
“Na het aanhoren van de verhalen van veel overlevenden en eigen onderzoek binnen de congregaties, voelen we het verdriet en de wonden. Die brengen ons ertoe om vergeving te vragen voor het aangedane leed,” zo luidt de verklaring. “We weten dat er ook vrouwen zijn die deze instellingen als positief hebben ervaren, maar zolang er ook maar één vrouw is die schade heeft geleden, vragen wij als religieuze ordes om vergeving.”
De CONFER benadrukt dat het niet alleen om spijt gaat, maar ook om het benoemen van de waarheid en het bouwen aan iets beters. “In naam van het religieuze leven en de kerk willen we dit gebaar maken. Ons gezamenlijke verlangen is het verleden te erkennen, de waarheid recht te doen en aan een toekomst te bouwen die is gebaseerd op rechtvaardigheid en waardigheid.”
Dat klinkt vanzelfsprekend, maar voor veel vrouwen komt het decennia te laat. Sommigen zijn inmiddels overleden zonder ooit erkenning te krijgen. Voor de overlevenden voelt het als een belangrijke eerste stap. Toch willen ze meer: toegang tot archieven, meer waarheidsvinding, en ook officiële excuses van de staat.
Stilte die jaren duurde
Het verhaal van deze vrouwen is jarenlang verzwegen. Niet alleen door de staat en de kerk, maar vaak ook door de slachtoffers zelf. In de documentaire El silencio de otros (2018), van Almudena Carracedo, zie je wat dat met mensen doet. De film volgt slachtoffers van het Franco-regime in hun strijd om erkenning – van marteling tot gestolen kinderen. De sfeer, het zwijgen, de machteloosheid: het sluit naadloos aan bij wat ook deze vrouwen meemaakten in de heropvoedingsgestichten.
Ook de maatschappelijke angst rond deze instellingen zat diep verankerd in het dagelijks leven, zelfs in opvoedkundige dreigementen aan kinderen.
De man met de zak: van kinderangst tot onderdrukking
In het Spanje van de twintigste eeuw groeiden veel kinderen op met de angst voor el hombre del saco – de man met de zak. Volgens het volksverhaal was het een griezelige figuur die ’s nachts rondzwierf met een grote zak over zijn schouder om ongehoorzame kinderen mee te nemen. Ouders en leraren gebruikten deze mythe als waarschuwing: wie zich niet gedroeg, werd “meegenomen”.
In streng katholieke kringen sloot deze angst goed aan bij het opvoedingsmodel van gehoorzaamheid, schuld en schaamte. Die dreiging hield niet op bij de kindertijd. De schrijfster Consuelo García del Cid, die met haar boek Las desterradas hijas de Eva als een van de eersten opriep tot onderzoek naar de heropvoedingsinstellingen, zegt daarover: “Toen je klein was dreigden ze met de man met de zak. Als tiener werd het: ‘Ik breng je naar de nonnen, naar een gesticht.’”
Ook La Brava, een vrouw die het aan den lijve ondervond, herinnert zich hoe die dreiging constant boven haar generatie hing: “Altijd en voortdurend.” Zo veranderde een kinderlijke angst langzaam maar zeker in een reëel gevaar: de angst om opgesloten te worden, buitengesloten te raken en het zwijgen opgelegd te krijgen – een angst die voor veel vrouwen werkelijkheid werd.
Vergeving als einde van de stilte
De angst voor deze instellingen zat diep. Niet alleen bij de meisjes die er opgesloten zaten, maar bij hele generaties vrouwen. Juist daarom is het gebaar van de kerk om nu, vijftig jaar na de dood van Franco, publiekelijk vergeving te vragen, voor velen zo betekenisvol. Het is laat, maar niet te laat om de stilte te doorbreken.
‘Spanje in vrijheid’: Herdenking 50 jaar na Franco met reflectie en controverse