In juli stierven er 9.687 meer mensen dan verwacht in Spanje. Dat is de ‘oversterfte’, een schatting van het totale aantal sterfgevallen in een bepaalde periode boven het verwachte aantal sterfgevallen. Dit is vijf keer meer dan het gemiddelde van juli (1.844) sinds het instituut ISCIII de gegevens verzamelt in de statistieken MoMo (het dagelijkse sterftemonitoringsysteem voor alle oorzaken).
Met andere woorden, in juli zijn bijna 41.000 sterfgevallen geregistreerd, 20% meer dan het gemiddelde voor die maand. Een deel van de extra sterfgevallen wordt direct of indirect verklaard door de hitte (2.124), andere worden veroorzaakt door de zevende golf van covid (1.872 met voorlopige gegevens). Dat betekent dat er nog duizenden onvoorziene sterfgevallen om andere redenen zijn. Over wat die redenen dan zouden kunnen zijn, bestaan meer hypothesen dan zekerheden.
ISCIII-bronnen erkennen aan El País dat de berekeningen boven verwachting liggen. Ze verklaren dat de overgrote meerderheid wordt toegeschreven aan zeer oude mensen, vooral mensen ouder dan 85 jaar, en ook tussen 75 en 85 jaar. De exacte oorzaken kunnen niet bekend zijn of worden toegeschreven aan een enkele specifieke reden.
De hitte van deze weken, de covid, de indirecte gevolgen van de pandemie zoals sociale gezondheid, minder toegang tot het gezondheidssysteem vanwege gezondheidsproblemen of angst, het isolement dat veel ouderen hebben geleden of de kwetsbaarheid van mensen beïnvloeden in relatie tot al het bovenstaande. Met schattingen als deze moet volgens dezelfde bronnen “voorzichtig worden omgegaan en gegevens moeten worden bestudeerd”.
Ongeëvenaard in andere Europese landen
Vandaag is het niet mogelijk om de exacte oorzaken van deze sterfgevallen aan te wijzen. Volgend jaar zal hierover meer worden gepubliceerd door het natioale statistiekbureau INE. Door El País geradpleegde epidemiologen zijn het erover eens dat dit een zeer opvallend cijfer is. Bovendien is het ongeëvenaard in andere Europese landen. De statistieken laten een kleine stijging van de sterfte zien in de rest van het continent, maar die is veel lager dan in Spanje gebeurt, aldus EuroMoMo.
Hitte en covid duidelijke factoren
De twee duidelijkste differentiële factoren in vergelijking met andere zomers zijn extreme hitte en covid. Maar hun som verklaart niet de 10 keer meer sterfte dan in 2019, om een voorbeeld te geven. Andere jaren (2017 en 2018) stierven minder mensen dan verwacht.
Sinds het begin van de MoMo-serie, in 2015, is er maar één maand juli die vergeleken kan worden met de huidige. Dat is eveneens een maand met extreem hoge temperaturen. Toen bedroeg de oversterfte 5.751, iets meer dan de helft van wat het nu is. Daarvan werden 2.718 verklaard door de hitte, 594 meer dan in juli.
Ondanks de impact van hittegolven, is de overgrote meerderheid van temperatuurgerelateerde sterfgevallen gedurende het hele jaar gerelateerd aan de kou. In juli was de oversterfte echter op hetzelfde niveau als de ergste winters, de zeer uitzonderlijke maanden maart en april 2020 niet meegerekend, toen het coronavirus oversterfte van 25.000 veroorzaakte.
Hicham Achebak, een onderzoeker gespecialiseerd in klimaat en gezondheid bij ISGlobal legt uit dat de hitte meestal zeer kwetsbare mensen doodt, meestal ouder dan 80 jaar. Direct gebeurt dat door hitteberoertes. Ook verergeren de aandoeningen van patiënten die om welke reden dan ook meer moeite hebben met het afvoeren van warmte.
Hitte verklaart maar vijfde deel van oversterfte
Zijn verbazing is, net als die van andere geraadpleegde specialisten, dat de oversterfte nu zo groot is en dat de hitte maar een vijfde daarvan verklaart. “Dit zijn schattingen die moeten worden geconsolideerd. Misschien is het systeem niet zo robuust of meet het de sterfgevallen als gevolg van temperaturen niet goed”, blikt hij terug.
Covid als mede-oorzaak van oversterfte
De andere verdachte doodsoorzak, covid, verklaart ook niet zoveel doden. Voorlopige gegevens van de ISCIII registreren momenteel 1.872 sterfgevallen als gevolg van coronavirus in juli. Hoewel de maand voorbij is, zal het instituut nog weken doorgaan met het toevoegen van sterfgevallen als gevolg van vertragingen in meldingen. Toch zou het dan om honderden gaan en niet om de duizenden die nodig zouden zijn om deze oversterfte te verklaren.
Salvador Peiró, onderzoeksdirecteur bij de stichting Fisabio, denkt al een tijdje na over deze cijfers, die ook in juni met 4.404 doden al boven verwachting waren. Meer dan 10 keer hoger dan het maandgemiddelde.
Vijf hypothesen om oversterfte te verklaren
Hij ziet vijf hypothesen. De eerste is dat er veel covid-sterfgevallen zijn die niet worden geteld, iets dat “zeer onwaarschijnlijk” lijkt. Integendeel: sterfgevallen van mensen die in de statistieken komen als gevolg van covid hadden een positieve PCR, maar de ziekte was niet de enige of belangrijkste doodsoorzaak.
Uitgestelde zorg
Peiró’s tweede hypothese is dat er mensen overlijden als gevolg van het langdurige gebrek aan controle bij de behandeling van chronische ziekten en de lage detectie van kanker in de afgelopen twee jaar. “Het zou een deel van de oversterfte kunnen verklaren, maar niet alles. En het zou gepaard moeten gaan met een opleving van noodhospitalisaties als gevolg van chronische aandoeningen”, zegt hij.
Modellen volstaan mogelijk niet
De derde en vierde hypothese hebben te maken met het feit dat het MoMo de excessen niet goed meet. “Het zijn modellen en ze zijn waarschijnlijk niet gebouwd voor zo’n langdurige hittegolf”, zegt de epidemioloog. Hij denkt ook dat het de sterfte in het algemeen, buiten de temperaturen, misschien onderschat. “Maar ik controleerde het model en het leek correct. Ik weet niet of het enig effect kan hebben, maar niet zo veel”, zegt hij.
Mix van voorgaande factoren
De vijfde hypothese, die voor hem misschien het meest aannemelijk is, is een mix van alle voorgaande. “Maar in twee jaar tijd zijn er veel mensen overleden. Zieke mensen, zeer oude mensen die zonder covid waarschijnlijk in de maanden na hun overlijden alsnog overleden zouden zijn aan niet-covid oorzaken.
Steeds warmer, maar steeds beter voorbereid
Niemand twijfelt eraan dat klimaatverandering steeds warmere zomers met zich mee zal brengen met meer en langduriger hittegolven. Dit scenario kan leiden tot een toename van het aantal hittedoden. Spanje is echter in toenemende mate in staat om ze het hoofd te bieden met airconditioning.
Hicham Achebak legt uit dat de sociaaleconomische ontwikkeling van het land het steeds minder kwetsbaar maakt voor hoge temperaturen. Het is nodig om het meer te bestuderen, maar alles wijst erop dat leefomstandigheden, meer middelen, het gezondheidssysteem en vooral airconditioning in huizen erachter zitten. INE-enquêtes tonen aan dat in de jaren negentig ongeveer 4% van de huishoudens airconditioning had; in de laatste studie, uit 2008, was dit cijfer opgelopen tot 35%. “Het is nog steeds een heel klein percentage als we het plaatsen in de context van de hoge temperaturen die Spanje in de zomer heeft.
Idealiter zouden die airco’s moeten werken met hernieuwbare energiebronnen zodat ze niet meer bijdragen aan de opwarming van de aarde. Dit zal des te noodzakelijker zijn gezien het feit dat de gemiddelde leeftijd van Spanje alleen maar hoger wordt. Dat betekent dat er steeds meer mensen kwetsbaar zijn voor hoge temperaturen.