De frequentie en intensiteit waarmee stof uit de Sahara dit jaar het Iberisch schiereiland heeft bereikt is ongekend en doet onderzoekers zich afvragen wat de toekomst gaat brengen. In een groot deel van Spanje is de luchtkwaliteit de laatste dagen ronduit slecht te noemen. In Madrid klinkt het advies dat mensen beter niet langdurig buiten sport beoefenen en dat wie luchtwegaandoeningen heeft beter een masker kan dragen. Hetzelfde geldt voor mensen met een kwetsbare gezondheid.
Een sepia-filter over de wereld
Dat er Sahara-stof in de lucht zit, zie je. Het is alsof je de wereld door een sepia-filter bekijkt. Hoe groter de dichtheid van het stof, hoe meer oranje-bruin de lucht kleurt. Zou het daarbij blijven, dan was er niet zoveel aan de hand. Veel stof in de lucht is echter slecht om in te ademen. Wanneer het fenomeen dagen aanhoudt, kan het dus problematisch worden.
Records
Calima komt relatief veel voor op de Canarische Eilanden. Die liggen immers voor de kust van West-Afrika ter hoogte van de Sahara en bij oostenwind zit er vrijwel altijd woestijstof in de lucht. Waar het fenomeen op het Spaanse vasteland en helemaal verder naar het noorden van Europa eerst nog zeldzaam was, begint de bevolking er al bijna aan te wennen. Dit jaar, 2022, worden records gevestigd.
Ergste calima
De meest ongewone episode vond plaats in maart, toen een deken van stof onze straten bedekte, de lucht een apocalyptische oranje tint kreeg en het stof half Europa bereikte. Bovendien met slecht weer regende het pure modder. Die modderregen kleurde hele dorpen bruin. Gevelreinigers konden wekenlang de hoeveelheid werk niet aan.
Na maart werd het nooit meer zo erg, maar kwam het woestijnstof herhaaldelijk terug. Zelfs in het noorden van Spanje, bijvoorbeeld in mei, toen de calima vergezeld ging van hoge temperaturen. En de afgelopen week, waarin het Saharastof in verschillende autonome regio’s zorgde voor zeer slechte luchtkwaliteitsindexen.
Eenmalig of trend?
Meteorologen en andere wetenschapers vragen zich nu af of we te maken hebben met een eenmalige extremiteit of met een trend. Ze zijn op zijn minst verrast door wat er gebeurt. Zo werkt meteoroloog Emilio Cuevas, behorend tot het Staats Meteorologisch Agentschap (Aemet), aan een wetenschappelijk onderzoek over het binnendringen van Saharastof in Spanje in de afgelopen 20 jaar. Het onderzoek is gebaseerd op satellietgegevens, het Copernicus-systeem, de Wereld Meteorologische Organisatie en het Supercomputing Center van Barcelona.
“We verifiëren een toename van deze afleveringen en we willen weten welke meteorologische verschijnselen dit kunnen verklaren”, zegt hij in verklaringen aan El Confidencial. Hoewel zijn analyse de laatste twee decennia omvat, is het meest opmerkelijke gebeurd tussen 2020 en 2022. “We hebben drie zeer opvallende winters gehad, met name de maanden februari en maart. Mensen waren zelfs aan het skiën op roodachtige sneeuw in de Sierra Nevada, de Pyreneeën en de Alpen”. Ook luchthavens zoals Almería kampten met de calima die het zicht sterk verslechtert,zodat vliegtuigen moeite hebben met landen.
Abnormale DANA
Normaal is dat zo’n calima kort duurt en een lage intensiteit heeft en voorkomt rond de zomer. Dit jaar was vooral de episode tussen 15 en 31 maart extreem in West-Europa. Maar ook wat de afgelopen dagen, midden oktober, is gebeurd is ongekend. De calima van deze week wordt geassocieerd met een DANA (geïsoleerde depressie op hoge niveaus), maar het is “een totaal abnormale DANA”, zegt de expert. Hoewel deze verschijnselen in deze tijd en in het Middellandse-Zeegebied frequent zijn en hevige stormen veroorzaken in het Levante-gebied, is de bijzonderheid hiervan dat “het stof massaal naar zowel het schiereiland als de Canarische Eilanden is getransporteerd”.
Het feit dat deze nevel tegelijkertijd naar de Atlantische Oceaan en naar het noorden is verplaatst, is “nieuw”, benadrukt Cuevas. Bijvoorbeeld, de historische calima van februari 2020, die tot gevolg had dat alle luchthavens op de Canarische archipel moesten sluiten. Deze calima bewoog uiteindelijk meer verzwakt naar het Europese continent in twee richtingen.
Eerder bereikte het Saharastof nauwelijks het Iberische schiereiland in de winter en de lente en het trof vooral andere landen in het oostelijke Middellandse Zeegebied.
Klimaatverandering?
Heeft dit alles met klimaatverandering te maken? Cuevas’ antwoord is even oprecht als niet overtuigend: “We weten het niet. Of dit een blijvertje is, zullen de waarnemingen van de komende jaren ons leren.” Het is waar dat er dingen aan het veranderen zijn en “we vermoeden dat er een verband is, maar het is slechts speculatie”, aangezien wetenschappelijke gegevens ontbreken.
Complex fenomeen
In tegenstelling tot temperaturen en neerslag, waarmee zeer nauwkeurige modellen kunnen worden gemaakt, is het in het geval van Sahara-stof erg moeilijk om over trends te praten. Een van de redenen is de complexiteit van het fenomeen. Een andere is dat de records erg kort zijn. Het feit dat de calima de afgelopen drie jaar aanzienlijk vaker voorkomt, betekent bovendien niet noodzakelijk dat deze trend zich in de loop van de tijd zal voortzetten.
Toename van 400% in 5.000 jaar tijd
Uit een in 2021 in het tijdschrift ‘Science Advances’ gepubliceerde studie van onderzoekers van de Complutense Universiteit van Madrid (UCM) blijkt dat de komst van stof uit de Sahara op het Iberisch schiereiland de afgelopen 5.000 jaar met 400% is toegenomen. Dat onderzoek toont aan dat het binnendringen van stof uit de Sahara in de loop van de tijd zeer variabel kan zijn en in verband kan worden gebracht met klimaatverandering, maar het zegt niet veel over wat er vandaag gebeurt.
Sahara blijft groeien
Daarbij blijft de Sahara-woestijn groeien. Aan het begin van de 21e eeuw was deze minstens 10% groter dan in 1920, volgens een studie gepubliceerd in het ‘Journal of Climate’. Dat betekent ook dat er meer deeltjes door luchtstromingen kunnen worden vervoerd.
De deeltjesconcentratieregistraties van het ministerie voor Ecologische Transitie en de Demografische Uitdaging zijn een bron van informatie over de impact die Afrikaans stof heeft. Het monitoren van deze gegevens is essentieel voor de gezondheid, aangezien het gaat om het analyseren van de luchtkwaliteit. Zo weten we dat, hoewel perioden van calima verschillen, in de zuidoostelijke hoek van het schiereiland tot 30% van de dagen van het jaar wat Sahara-stof wordt geregistreerd, hetzelfde als op de Canarische Eilanden.
Onderzoek in de Sierra Nevada
In feite kunnen dit soort gegevens ook op een meer indirecte manier worden geteld. Aan de Universiteit van Granada analyseerde een groep experts de lagunes van de Sierra Nevada gedurende 10 jaar op zoek naar de voetafdruk die niet alleen is achtergelaten door het stof van de Sahara, maar door alles wat ermee gepaard gaat. Zoals vermeld in een artikel gepubliceerd in ‘Scientific Reports’ in 2018, veroorzaakte de toename van de calima een toename van voedingsstoffen die leidde tot de achteruitgang van een type algen dat essentieel is in het voedselweb van deze aquatische ecosystemen.